M. Tullius Cicero, Tusculanae Disputationes
M. Pohlenz, Ed.

[p. 361] Cum multis locis¹ nostrorum hominum ingenia virtutesque, Brute, soleo mirari, tum maxime in is studiis, quae sero admodum² expetita in hanc civitatem e Graecia transtulerunt. nam cum a primo urbis ortu regiis³ institutis, partim etiam legibus auspicia, caerimoniae, comitia, provocationes, patrum consilium,⁴ equitum peditumque discriptio, tota res militaris divinitus esset⁵ constituta, tum progressio admirabilis incredibilisque cursus ad omnem excellentiam factus est dominatu regio re p.⁶ liberata. nec vero hic locus est, ut de moribus institutisque maiorum et disciplina ac temperatione civitatis loquamur; aliis haec locis satis accurate a nobis dicta sunt maximeque in is sex libris, quos de re publica scripsimus. [2] hoc autem loco consideranti mihi studia doctrinae multa sane⁷ occurrunt, cur ea quoque arcessita aliunde neque solum expetita, sed etiam conservata et culta videantur. erat enim illis paene in conspectu praestanti sapientia et nobilitate Pythagoras, qui fuit in Italia temporibus isdem quibus [p. 362] L. Brutus patriam liberavit, praeclarus auctor nobilitatis tuae. Pythagorae autem doctrina cum longe lateque flueret, permanavisse mihi videtur in hanc civitatem, idque cum coniectura probabile est, tum quibusdam etiam vestigiis indicatur. quis enim est qui putet, cum floreret in Italia Graecia⁸ potentissumis et⁹ maximis urbibus, ea quae magna dicta est, in isque primum ipsius Pythagorae, deinde¹⁰ postea¹¹ Pythagoreorum¹² tantum nomen esset, nostrorum hominum ad eorum doctissimas voces aures clausas fuisse? [3] quin etiam arbitror propter Pythagoreorum admirationem Numam quoque regem Pythagoreum¹³ a posterioribus existimatum. nam cum Pythagorae disciplinam et instituta¹⁴ cognoscerent regisque eius aequitatem et¹⁵ sapientiam a maioribus suis accepissent, aetates¹⁶ autem et tempora ignorarent propter vetustatem, eum, qui sapientia excelleret, Pythagorae auditorem crediderunt fuisse. et de coniectura quidem hactenus. vestigia autem Pythagoreorum quamquam multa colligi possunt, paucis tamen utemur, quoniam non id agitur hoc tempore. nam cum carminibus soliti illi esse dicantur et praecepta¹⁷ quaedam occultius tradere et mentes suas a cogitationum intentione cantu fidibusque¹⁸ ad tranquillitatem traducere, gravissumus auctor in Originibus dixit¹⁹ Cato morem apud maiores hunc epularum fuisse, ut deinceps, qui accubarent, canerent ad tibiam clarorum virorum laudes atque virtutes; ex quo perspicuum est et cantus tum fuisse discriptos²⁰ vocum sonis et carmina. [4] quamquam id quidem etiam duodecim tabulae declarant,²¹ [p. 363] condi iam tum solitum esse carmen; quod ne liceret fieri ad²² alterius iniuriam,²³ lege²⁴ sanxerunt. nec vero illud non eruditorum temporum argumentum est, quod et deorum pulvinaribus et epulis magistratuum fides praecinunt, quod proprium eius fuit, de qua loquor, disciplinae. mihi quidem etiam Appii²⁵ Caeci carmen, quod valde Panaetius laudat epistola quadam, quae est ad Q.²⁶ Tuberonem, Pythagoreum²⁷ videtur. multa²⁸ etiam sunt in nostris institutis ducta²⁹ ab illis; quae praetereo, ne ea, quae repperisse³⁰ ipsi putamur, aliunde didicisse videamur.³¹ [5] Sed ut ad propositum³² redeat oratio, quam brevi tempore quot et quanti poëtae, qui autem oratores extiterunt! facile ut appareat nostros omnia consequi potuisse, simul ut³³ velle coepissent.

Sed de ceteris studiis alio loco et dicemus, si usus fuerit, et saepe diximus. sapientiae studium vetus id quidem in nostris, sed tamen ante Laelii aetatem et Scipionis non reperio quos appellare possim nominatim. quibus adulescentibus Stoicum Diogenen et Academicum Carneadem video ad senatum ab Atheniensibus missos esse legatos, qui cum rei publicae nullam umquam partem attigissent essetque³⁴ eorum alter Cyrenaeus³⁵ alter Babylonius, numquam profecto scholis essent excitati neque ad illud munus³⁶ electi, nisi in quibusdam principibus temporibus illis fuissent studia doctrinae. qui cum cetera litteris mandarent, alii ius civile, alii orationes suas, alii monumenta³⁷ maiorum, hanc amplissimam omnium artium, bene vivendi disciplinam, [p. 364] vita magis quam litteris persecuti sunt. [6] itaque illius verae elegantisque philosophiae, quae ducta a Socrate in Peripateticis adhuc permansit et idem alio modo dicentibus Stoicis, cum Academici eorum controversias disceptarent,³⁸ nulla fere sunt aut³⁹ pauca admodum Latina monumenta sive propter magnitudinem rerum occupationemque hominum,⁴⁰ sive etiam quod imperitis ea probari posse non arbitrabantur,⁴¹ cum interim illis silentibus C. Amafinius⁴² extitit dicens, cuius libris editis commota multitudo contulit se ad eam⁴³ potissimum disciplinam, sive quod erat cognitu perfacilis, sive quod invitabantur⁴⁴ inlecebris blandis voluptatis, sive etiam, quia nihil erat prolatum melius, illud quod erat⁴⁵ tenebant.⁴⁶ [7] post Amafinium⁴⁷ autem multi eiusdem aemuli rationis multa cum scripsissent, Italiam totam occupaverunt, quodque maxumum argumentum est non dici illa subtiliter,⁴⁸ quod et tam⁴⁹ facile ediscantur et ab indoctis probentur, id illi firmamentum esse disciplinae putant.

Sed defendat, quod⁵⁰⁵¹ quisque sentit; sunt enim iudicia libera: nos institutum tenebimus nullisque⁵² unius disciplinae legibus adstricti, quibus in philosophia necessario pareamus, quid sit in quaque re maxime probabile, semper requiremus.⁵³ quod cum saepe alias, tum nuper in Tusculano studiose egimus. itaque expositis tridui disputationibus⁵⁴ quartus dies hoc libro concluditur. ut enim in inferiorem ambulationem descendimus, quod feceramus idem superioribus diebus, acta res est sic: [p. 365]

Dicat, si quis volt, qua de re disputari velit.

[8] Non mihi videtur omni⁵⁵ animi perturbatione posse sapiens vacare.

Aegritudine⁵⁶ quidem hesterna disputatione videbatur, nisi forte temporis causa nobis⁵⁷ adsentiebare.⁵⁸

Minime vero; nam mihi egregie⁵⁹ probata est oratio tua.

Non igitur existumas cadere in sapientem aegritudinem?

Prorsus non arbitror.

Atqui, si ista perturbare animum sapientis non potest, nulla poterit. quid enim? metusne conturbet? at⁶⁰ earum rerum est absentium metus, quarum praesentium est aegritudo; sublata⁶¹ igitur aegritudine sublatus est metus. restant duae perturbationes, laetitia gestiens et libido; quae si non cadent in sapientem, semper⁶² mens erit tranquilla sapientis. [9]

Sic prorsus intellego.

Utrum igitur mavis? statimne nos vela⁶³ facere an quasi e portu egredientis⁶⁴ paululum remigare?

Quidnam est istuc? non enim intellego.

Quia Chrysippus et Stoici cum de animi perturbationibus⁶⁵ disputant, magnam partem in his⁶⁶ partiendis et definiendis occupati sunt, illa eorum perexigua oratio est, qua medeantur animis nec eos turbulentos esse patiantur, Peripatetici autem ad placandos animos multa adferunt, spinas partiendi et definiendi praetermittunt. quaerebam igitur, utrum panderem vela orationis⁶⁷ statim an eam ante paululum dialecticorum remis propellerem.⁶⁸ [p. 366]

Isto modo vero; erit enim hoc totum, quod quaero, ex utroque perfectius.

Est id quidem rectius; [10] sed post requires, si quid fuerit obscurius.

Faciam equidem; tu tamen, ut soles, dices ista ipsa obscura planius quam dicuntur a Graecis.

Enitar equidem, sed intento opus est animo, ne⁶⁹ omnia dilabantur, si unum aliquid effugerit. Quoniam, quae Graeci πάθη vocant, nobis perturbationes⁷⁰ appellari magis placet quam morbos, in his explicandis veterem illam equidem Pythagorae primum, dein Platonis discriptionem sequar, qui animum in duas partes dividunt: alteram rationis participem faciunt,⁷¹ alteram expertem; in participe rationis ponunt⁷² tranquillitatem, id est placidam quietamque constantiam, in illa altera motus turbidos cum⁷³ irae tum cupiditatis, contrarios inimicosque rationi. [11] sit igitur hic⁷⁴ fons; utamur tamen in his perturbationibus describendis⁷⁵ Stoicorum definitionibus et partitionibus,⁷⁶ qui mihi videntur in hac quaestione versari acutissime.

Est igitur Zenonis haec definitio, ut perturbatio⁷⁷ sit, quod πάθος⁷⁸ ille dicit, aversa a⁷⁹ recta ratione contra naturam animi commotio. quidam brevius perturbationem esse adpetitum vehementiorem, sed vehementiorem eum volunt esse, qui longius discesserit a naturae constantia. partes autem perturbationum volunt ex duobus opinatis bonis nasci et ex duobus opinatis malis; ita esse quattuor, ex bonis libidinem et laetitiam, [p. 367] ut sit laetitia praesentium bonorum, libido futurorum, ex malis metum et aegritudinem nasci censent, metum futuris, aegritudinem praesentibus; quae enim venientia metuuntur, eadem adficiunt aegritudine⁸⁰ instantia. [12] laetitia autem et libido in bonorum opinione versantur, cum libido ad id, quod videtur bonum, inlecta⁸¹ et⁸² inflammata rapiatur, laetitia ut adepta iam aliquid concupitum ecferatur et gestiat. natura⁸³ enim omnes ea,⁸⁴ quae bona videntur, secuntur fugiuntque contraria; quam ob rem simul obiecta species est⁸⁵ cuiuspiam, quod bonum videatur, ad id adipiscendum impellit ipsa natura. id cum constanter prudenterque fit, eius modi adpetitionem Stoici βούλησιν⁸⁶ appellant, nos appellemus⁸⁷ voluntatem, eam⁸⁸ illi putant in solo esse sapiente; quam sic definiunt: voluntas est, quae quid cum ratione desiderat. quae autem ratione adversante⁸⁹ incitata est vehementius, ea libido est vel cupiditas effrenata, quae in omnibus stultis invenitur. [13] itemque cum ita⁹⁰ movemur, ut in bono simus aliquo, dupliciter id contingit. nam cum ratione⁹¹ animus movetur placide atque constanter, tum illud gaudium dicitur; cum autem inaniter et effuse animus exultat, tum illa laetitia gestiens vel nimia dici potest, quam ita definiunt: sine ratione animi elationem. quoniamque,⁹² ut bona natura adpetimus,⁹³ sic a malis natura declinamus, quae declinatio si cum⁹⁴ ratione fiet, cautio appelletur,⁹⁵ eaque intellegatur in solo esse sapiente; quae autem sine ratione et cum exanimatione humili atque fracta, nominetur metus; [p. 368] est igitur metus a⁹⁶ ratione aversa cautio.⁹⁷ [14] praesentis autem mali sapientis adfectio nulla est, stultorum⁹⁸ aegritudo est, eaque⁹⁹ adficiuntur in malis opinatis animosque demittunt et contrahunt rationi non obtemperantes. itaque haec prima definitio¹⁰⁰ est, ut aegritudo sit animi adversante ratione contractio.¹⁰¹ sic quattuor perturbationes sunt, tres constantiae, quoniam¹⁰² aegritudini nulla constantia opponitur.

Sed omnes perturbationes iudicio censent fieri et¹⁰³ opinione. itaque eas definiunt pressius, ut intellegatur, non modo quam vitiosae,¹⁰⁴ sed etiam quam in nostra sint potestate. est ergo¹⁰⁵ aegritudo¹⁰⁶ opinio recens mali praesentis, in quo demitti contrahique animo rectum esse videatur, laetitia opinio recens boni praesentis, in quo ecferri¹⁰⁷ rectum esse videatur,¹⁰⁸ metus opinio impendentis mali, quod intolerabile¹⁰⁹ esse videatur, libido¹¹⁰ opinio venturi boni, quod sit ex usu iam praesens esse atque adesse. [15] sed quae iudicia quasque opiniones perturbationum esse dixi, non in eis perturbationes solum positas esse dicunt, verum illa etiam¹¹¹ quae efficiuntur perturbationibus, ut aegritudo quasi morsum aliquem doloris efficiat, metus recessum quendam animi et fugam, laetitia profusam hilaritatem, libido¹¹² effrenatam¹¹³ adpetentiam. opinationem autem, quam in omnis definitiones superiores inclusimus, volunt esse inbecillam adsensionem. [16]

Sed singulis¹¹⁴ perturbationibus partes eiusdem generis plures subiciuntur, ut aegritudini invidentia— [p. 369] utendum est enim docendi¹¹⁵ causa verbo minus usitato, quoniam invidia non in eo qui invidet solum dicitur, sed etiam in eo cui invidetur¹¹⁶—, aemulatio, obtrectatio, misericordia, angor, luctus, maeror, aerumna, dolor, lamentatio, sollicitudo, molestia, adflictatio,¹¹⁷ desperatio, et si quae sunt de genere eodem. sub metum autem subiecta sunt pigritia, pudor, terror, timor, pavor, exanimatio,¹¹⁸ conturbatio, formido, voluptati¹¹⁹ malivolentia laetans¹²⁰ malo alieno,¹²¹ delectatio, iactatio et similia, lubidini¹²² ira, excandescentia, odium, inimicitia, discordia,¹²³ indigentia, desiderium et cetera eius modi. Haec¹²⁴ autem definiunt hoc modo: invidentiam esse dicunt aegritudinem susceptam propter alterius res secundas, quae nihil noceant invidenti. [17] (nam si qui¹²⁵ doleat eius rebus secundis a quo ipse laedatur, non recte dicatur invidere, ut si Hectori¹²⁶ Agamemno; qui autem, cui alterius commoda¹²⁷ nihil noceant, tamen eum doleat is frui, is¹²⁸ invideat profecto.) aemulatio autem dupliciter illa quidem dicitur, ut et in laude et in vitio nomen hoc sit; nam et imitatio virtutis aemulatio dicitur— sed ea nihil hoc loco utimur; est enim laudis—, et¹²⁹ est aemulatio aegritudo,¹³⁰ si eo¹³¹ quod concupierit alius potiatur, ipse careat. obtrectatio autem est, ea quam intellegi ζηλοτυπίαν¹³² volo, aegritudo ex eo, quod alter quoque [p. 370] potiatur eo quod ipse concupiverit. [18] misericordia est aegritudo ex miseria alterius iniuria¹³³ laborantis (nemo enim parricidae¹³⁴ aut proditoris supplicio¹³⁵ misericordia commovetur); angor aegritudo premens, luctus aegritudo ex eius qui carus fuerit interitu acerbo, maeror aegritudo flebilis, aerumna aegritudo laboriosa, dolor aegritudo crucians, lamentatio aegritudo cum eiulatu, sollicitudo aegritudo cum cogitatione, molestia aegritudo permanens, adflictatio¹³⁶ aegritudo cum vexatione corporis, desperatio aegritudo sine ulla rerum expectatione meliorum. Quae autem subiecta sunt sub metum, ea sic definiunt: pigritiam metum consequentis laboris,. [19] . . terrorem metum¹³⁷ concutientem, ex quo fit ut pudorem rubor, terrorem pallor et tremor et dentium crepitus consequatur,¹³⁸ timorem metum¹³⁹ mali adpropinquantis, pavorem metum¹⁴⁰ mentem loco¹⁴¹ moventem, ex quo illud Ennius:¹⁴² “tum pavor sapientiam omnem mi¹⁴³ exanimato expectorat¹⁴⁴”, exanimationem metum subsequentem et quasi comitem pavoris, conturbationem metum excutientem cogitata, formidinem metum permanentem. [20] Voluptatis autem partes hoc modo describunt,¹⁴⁵ ut malevolentia sit voluptas ex malo alterius sine emolumento suo, delectatio¹⁴⁶ voluptas suavitate [p. 371] auditus animum deleniens; et qualis est haec aurium, tales sunt oculorum et tactionum¹⁴⁷ et odorationum et saporum,¹⁴⁸ quae sunt omnes unius generis ad perfundendum animum tamquam inliquefactae voluptates. iactatio est voluptas gestiens et se efferens insolentius. [21] Quae autem libidini subiecta sunt, ea sic definiuntur, ut ira sit libido poeniendi¹⁴⁹ eius qui videatur laesisse iniuria, excandescentia autem sit ira nascens et modo¹⁵⁰ existens,¹⁵¹¹⁵² quae θύμωσις Graece dicitur, odium¹⁵³ ira inveterata, inimicitia ira ulciscendi tempus observans, discordia ira acerbior intimo animo¹⁵⁴ et corde concepta, indigentia¹⁵⁵ libido inexplebilis, desiderium libido eius, qui nondum adsit, videndi. distinguunt¹⁵⁶ illud etiam, ut libido sit earum rerum, quae dicuntur de quodam aut quibusdam, quae κατηγορήματα¹⁵⁷ dialectici appellant, ut habere divitias, capere honores, indigentia¹⁵⁸ rerum ipsarum sit,¹⁵⁹ ut honorum, ut¹⁶⁰ pecuniae.¹⁶¹ [22]

Omnium autem perturbationum fontem esse dicunt intemperantiam, quae est a¹⁶² tota mente a recta ratione defectio sic aversa a praescriptione¹⁶³ rationis, ut nullo modo adpetitiones animi nec regi nec contineri¹⁶⁴ queant. quem ad modum igitur temperantia sedat adpetitiones¹⁶⁵ et efficit, ut eae¹⁶⁶ rectae¹⁶⁷ rationi pareant, conservatque considerata iudicia mentis, sic¹⁶⁸ huic inimica [p. 372] intemperantia omnem animi statum inflammat conturbat incitat, itaque et aegritudines et metus et reliquae¹⁶⁹ perturbationes omnes gignuntur ex ea.

Quem ad modum, cum sanguis corruptus est aut¹⁷⁰ pituita redundat aut bilis, in corpore morbi aegrotationesque nascuntur, sic pravarum opinionum conturbatio et ipsarum inter se repugnantia sanitate spoliat animum morbisque perturbat;¹⁷¹¹⁷² [23] ex perturbationibus autem primum morbi conficiuntur, quae vocant illi νοσήματα, eaque quae sunt eis morbis contraria,¹⁷³ quae habent ad res certas vitiosam offensionem¹⁷⁴ atque fastidium, deinde aegrotationes, quae appellantur a Stoicis ἀρρωστήματα,¹⁷⁵ isque item oppositae contrariae¹⁷⁶ offensiones. hoc loco nimium operae¹⁷⁷ consumitur a Stoicis, maxime a Chrysippo,¹⁷⁸ dum morbis corporum comparatur morborum animi similitudo; qua oratione¹⁷⁹ praetermissa minime necessaria ea, quae rem continent, pertractemus. [24] intellegatur igitur perturbationem iactantibus se opinionibus inconstanter et turbide in motu¹⁸⁰ esse semper; cum autem hic fervor concitatioque animi inveteraverit et tamquam in venis medullisque insederit, tum existet¹⁸¹ et morbus et aegrotatio et offensiones eae, quae sunt eis morbis aegrotationibusque contrariae. Haec, quae dico, cogitatione inter se differunt, re quidem copulata sunt, eaque¹⁸² oriuntur ex libidine et ex laetitia. nam cum est concupita pecunia [p. 373] nec adhibita continuo ratio quasi quaedam Socratica medicina, quae sanaret¹⁸³ eam cupiditatem, permanat in venas et inhaeret in visceribus illud malum, existitque¹⁸⁴ morbus et aegrotatio, quae evelli¹⁸⁵ inveterata non possunt, eique morbo nomen est avaritia; [25] similiterque¹⁸⁶ ceteri morbi, ut gloriae cupiditas, ut mulierositas, ut ita appellem eam¹⁸⁷ quae Graece φιλογυνία¹⁸⁸ dicitur,¹⁸⁹ ceterique similiter morbi aegrotationesque nascuntur. quae autem sunt his contraria, ea nasci putantur a metu, ut odium mulierum, quale in μισογύνῳ Atili est,¹⁹⁰¹⁹¹ ut in hominum universum genus, quod accepimus de Timone¹⁹² qui μισάνθρωπος appellatur,¹⁹³¹⁹⁴ ut inhospitalitas est: quae omnes aegrotationes animi ex quodam metu nascuntur earum rerum quas fugiunt et oderunt. [26] definiunt autem animi aegrotationem opinationem¹⁹⁵ vehementem de re non expetenda, tamquam valde expetenda sit, inhaerentem et penitus insitam. quod autem nascitur ex offensione, ita definiunt: opinionem vehementem de re non fugienda inhaerentem et penitus insitam tamquam fugienda;¹⁹⁶ haec autem opinatio est iudicatio¹⁹⁷ se scire, quod nesciat. aegrotationi autem talia quaedam subiecta sunt: avaritia, ambitio, mulierositas, pervicacia,¹⁹⁸ ligurritio, vinulentia,¹⁹⁹ cuppedia,²⁰⁰²⁰¹ et si qua similia. est autem avaritia opinatio vehemens de pecunia, quasi valde expetenda sit, inhaerens et penitus insita, similisque est eiusdem generis definitio reliquarum. [27] offensionum autem definitiones sunt eius [p. 374] modi,²⁰² ut inhospitalitas²⁰³ sit opinio vehemens valde fugiendum esse hospitem, eaque inhaerens et penitus insita; similiterque definitur et mulierum odium, ut Hippolyti,²⁰⁴²⁰⁵ et, ut Timonis, generis humani.

Atque ut ad valetudinis similitudinem veniamus²⁰⁶ eaque conlatione²⁰⁷ utamur aliquando, sed parcius quam solent Stoici: ut sunt alii ad alios morbos procliviores²⁰⁸ —itaque dicimus gravidinosos²⁰⁹ quosdam, quosdam torminosos,²¹⁰²¹¹ non quia iam sint, sed quia saepe sint—, sic²¹² alii ad metum, alii ad aliam perturbationem; ex quo²¹³ in aliis anxietas, unde anxii, in aliis iracundia dicitur. quae ab ira differt, estque aliud²¹⁴ iracundum esse, aliud iratum, ut differt anxietas ab angore (neque enim omnes anxii, qui anguntur aliquando, nec,²¹⁵ qui anxii, semper anguntur), ut²¹⁶ inter ebrietatem et ebriositatem²¹⁷ interest, aliudque²¹⁸ est amatorem esse, aliud amantem.²¹⁹ atque haec aliorum ad alios morbos proclivitas late patet; nam pertinet ad omnes perturbationes; [28] in multis etiam²²⁰ vitiis apparet, sed nomen res non habet. ergo et invidi et malivoli et libidinosi²²¹ et timidi et misericordes, quia proclives ad eas perturbationes sunt²²², non quia semper feruntur.²²³ haec igitur proclivitas ad suum quodque genus a similitudine [p. 375] corporis aegrotatio dicatur,²²⁴ dum ea intellegatur ad aegrotandum proclivitas. sed haec in bonis rebus, quod alii ad alia bona sunt aptiores, facilitas nominetur, in malis proclivitas, ut significet lapsionem, in neutris habeat superius nomen. Quo modo autem in²²⁵ corpore est morbus, est aegrotatio, est vitium,²²⁶ sic in animo. morbum appellant totius corporis corruptionem, aegrotationem morbum cum imbecillitate,²²⁷ vitium, cum partes corporis inter se dissident, ex quo pravitas membrorum, distortio, deformitas. [29] itaque illa duo, morbus et aegrotatio, ex totius valetudinis corporis conquassatione et perturbatione gignuntur, vitium autem integra valetudine ipsum ex se cernitur. sed in animo tantum modo cogitatione possumus morbum ab aegrotatione seiungere, vitiositas autem est habitus aut adfectio in tota vita inconstans et a se ipsa dissentiens. ita fit, ut in altera corruptione opinionum morbus efficiatur et aegrotatio, in altera inconstantia et repugnantia. non enim omne vitium paris habet dissensiones,²²⁸ ut eorum, qui non longe a sapientia absunt, adfectio est illa quidem discrepans sibi ipsa, dum est insipiens, sed non distorta nec prava. morbi autem et aegrotationes²²⁹ partes sunt vitiositatis, sed perturbationes sintne eiusdem partes, quaestio est. [30] vitia enim adfectiones sunt manentes, perturbationes autem moventes, ut non possint adfectionum manentium partes esse. Atque ut in malis attingit animi naturam corporis²³⁰ similitudo, sic in bonis. sunt enim in corpore praecipua, pulchritudo,²³¹ vires, valetudo,²³² firmitas, velocitas,²³³ sunt item in animo. ut enim corporis temperatio,²³⁴ [p. 376] cum ea congruunt inter se e quibus constamus, sanitas, sic animi dicitur, cum eius iudicia opinionesque concordant, eaque animi est virtus, quam alii ipsam temperantiam dicunt esse, alii²³⁵ obtemperantem temperantiae praeceptis et eam²³⁶ subsequentem nec habentem ullam speciem suam, sed sive hoc sive illud sit, in solo esse sapiente. est autem quaedam animi sanitas, quae in insipientem²³⁷ etiam cadat, cum curatione et purgatione²³⁸ medicorum conturbatio mentis aufertur. [31] et ut corporis est quaedam apta figura membrorum cum coloris quadam suavitate eaque²³⁹ dicitur²⁴⁰ pulchritudo, sic in animo opinionum iudiciorumque aequabilitas et constantia cum firmitate quadam et stabilitate virtutem subsequens aut virtutis vim ipsam continens pulchritudo vocatur. itemque viribus corporis et nervis et efficacitati similes similibus quoque²⁴¹ verbis animi vires nominantur. velocitas autem corporis celeritas appellatur, quae eadem ingenii etiam laus habetur propter animi multarum rerum brevi tempore percursionem.²⁴² Illud animorum corporumque dissimile,²⁴³ quod animi valentes morbo temptari non possunt,²⁴⁴ corpora²⁴⁵ possunt; sed corporum offensiones sine culpa accidere possunt, animorum non item, quorum omnes morbi et perturbationes ex aspernatione rationis eveniunt.²⁴⁶ itaque in²⁴⁷ hominibus solum existunt; nam bestiae simile quiddam²⁴⁸ faciunt, sed in perturbationes non incidunt. [p. 377] [32] inter acutos autem et inter hebetes²⁴⁹ interest, quod ingeniosi, ut aes Corinthium in aeruginem,²⁵⁰ sic illi in morbum et incidunt tardius et recreantur ocius, hebetes non item. nec vero in omnem morbum ac perturbationem animus ingeniosi cadit; †non enim²⁵¹ multa ecferata²⁵² et immania; quaedam autem humanitatis quoque habent primam speciem, ut misericordia aegritudo metus. Aegrotationes autem morbique animorum²⁵³ difficilius evelli posse putantur quam summa illa vitia, quae virtutibus sunt contraria. morbis enim manentibus vitia sublata esse non possunt, quia²⁵⁴ non tam celeriter sanantur quam illa tolluntur.²⁵⁵ [33]

Habes ea quae de perturbationibus enucleate disputant²⁵⁶ Stoici, quae λογικά²⁵⁷ appellant, quia disseruntur subtilius. ex quibus quoniam tamquam ex scrupulosis²⁵⁸²⁵⁹ cotibus enavigavit oratio, reliquae disputationis cursum teneamus, modo satis illa dilucide dixerimus pro rerum obscuritate.

Prorsus satis; sed si quae diligentius erunt cognoscenda, quaeremus alias, nunc vela, quae modo dicebas,²⁶⁰ expectamus²⁶¹ et cursum. [34]

Quando, ut²⁶² aliis locis de virtute et diximus et saepe dicendum erit—pleraeque enim quaestiones, quae ad vitam moresque pertinent, a virtutis fonte²⁶³ ducuntur²⁶⁴—, quando igitur virtus est adfectio animi constans²⁶⁵ conveniensque, laudabiles efficiens eos, in quibus est, et ipsa per se sua sponte separata etiam utilitate laudabilis, ex ea proficiscuntur honestae voluntates sententiae [p. 378] actiones omnisque recta ratio (quamquam ipsa virtus brevissume²⁶⁶ recta ratio dici potest). huius igitur virtutis²⁶⁷ contraria est vitiositas—sic enim malo quam malitiam appellare eam quam Graeci κακίαν²⁶⁸ appellant; nam malitia certi cuiusdam vitii nomen est, vitiositas omnium—; ex qua concitantur²⁶⁹ perturbationes, quae sunt, ut paulo ante²⁷⁰ diximus, turbidi animorum concitatique motus, aversi a ratione et inimicissimi mentis vitaeque tranquillae. inportant enim aegritudines anxias atque acerbas animosque adfligunt et debilitant metu; idem²⁷¹ inflammant adpetitione nimia, quam tum cupiditatem²⁷² tum libidinem dicimus, inpotentiam quandam animi a²⁷³ temperantia et moderatione plurimum dissidentem. [35] quae si quando adepta erit²⁷⁴²⁷⁵ id quod ei fuerit concupitum, tum ecferetur²⁷⁶ alacritate, ut “nihil ei constet”, quod agat, ut ille, qui “voluptatem²⁷⁷ animi nimiam summum esse errorem” arbitratur. eorum igitur malorum in una virtute posita sanatio est. Quid autem est non miserius solum, sed foedius etiam et deformius quam aegritudine quis adflictus debilitatus iacens? cui miseriae proxumus est is qui²⁷⁹ adpropinquans aliquod malum metuit exanimatusque²⁸⁰ pendet animi.²⁸¹ quam vim mali significantes poëtae impendere apud inferos saxum Tantalo faciunt “ob scelera²⁸² animique inpotentiam et superbiloquentiam.²⁸³” ea communis poena stultitiae est. omnibus enim, quorum mens abhorret a ratione,²⁸⁴ semper aliqui talis²⁸⁵ terror [p. 379] impendet. [36] atque ut haec²⁸⁶ tabificae mentis perturbationes sunt,²⁸⁷ aegritudinem dico et metum, sic hilariores illae, cupiditas avide²⁸⁸ semper aliquid expetens et inanis alacritas, id est laetitia gestiens, non multum differunt ab amentia. ex quo intellegitur, qualis ille sit, quem tum moderatum, alias²⁸⁹ modestum²⁹⁰ temperantem, alias constantem continentemque dicimus; non numquam haec²⁹¹ eadem vocabula ad frugalitatis nomen tamquam ad caput referre volumus. quodnisi eo nomine virtutes continerentur, numquam ita pervolgatum illud esset, ut iam proverbii locum optineret,²⁹² “hominem frugi omnia recte²⁹³ facere”. quod idem cum Stoici de sapiente dicunt, nimis²⁹⁴ admirabiliter nimisque magnifice dicere videntur. [37] Ergo hic,²⁹⁵ quisquis est, qui moderatione et constantia quietus animo est sibique ipse placatus, ut nec tabescat molestiis nec frangatur timore²⁹⁶ nec sitienter quid expetens²⁹⁷ ardeat²⁹⁸ desiderio nec alacritate futtili²⁹⁹ gestiens deliquescat, is est sapiens quem quaerimus, is est beatus, cui nihil humanarum rerum aut intolerabile ad demittendum animum aut nimis laetabile ad ecferendum³⁰⁰ videri potest. quid enim videatur ei magnum in rebus humanis, cui aeternitas omnis totiusque mundi nota sit magnitudo?³⁰¹ nam³⁰² quid aut in studiis humanis aut in tam exigua brevitate vitae magnum sapienti videri potest, qui semper animo³⁰³ sic [p. 380] excubat, ut ei nihil inprovisum accidere possit, nihil inopinatum, nihil omnino novum? [38] atque idem³⁰⁴ ita acrem in omnis partis aciem intendit, ut semper videat sedem sibi ac locum sine molestia atque angore vivendi, ut, quemcumque casum fortuna invexerit, hunc apte et quiete ferat. quod qui faciet, non aegritudine solum vacabit, sed etiam perturbationibus reliquis omnibus. his autem vacuus animus perfecte atque absolute³⁰⁵ beatos³⁰⁶ efficit, idemque concitatus et abstractus ab integra certaque ratione non constantiam solum amittit, verum etiam sanitatem.

Quocirca mollis et enervata putanda est Peripateticorum ratio et oratio, qui perturbari animos necesse dicunt esse, sed adhibent modum quendam, quem ultra progredi non oporteat. [39] modum tu adhibes vitio? an vitium nullum est non parere rationi? an ratio parum praecipit nec bonum illud esse, quod aut cupias ardenter aut³⁰⁷ adeptus ecferas te insolenter, nec porro malum, quo aut oppressus iaceas aut,³⁰⁸ ne opprimare, mente vix constes? eaque omnia aut nimis tristia³⁰⁹ aut nimis laeta errore fieri, qui si³¹⁰ error stultis extenuetur die, ut, cum res eadem maneat, aliter ferant³¹¹ inveterata aliter recentia, sapientis ne attingat quidem omnino? [40] Etenim quis erit tandem modus iste? quaeramus enim modum aegritudinis, in qua³¹² operae plurimum ponitur. aegre tulisse P. Rupilium³¹³ fratris repulsam³¹⁴ consulatus scriptum apud Fannium est. sed³¹⁵ tamen transisse videtur modum, quippe qui ob eam causam a vita recesserit; moderatius³¹⁶ igitur ferre debuit. quid, si, cum id ferret modice, mors liberorum accessisset? [p. 381] “nata esset aegritudo nova, sed ea modica.³¹⁷” magna tamen facta esset accessio. quid, si deinde dolores graves corporis, si bonorum amissio, si caecitas, si exilium? si pro singulis malis aegritudines accederent, summa ea fieret, quae non sustineretur.³¹⁸ [41] Qui modum igitur vitio quaerit, similiter facit, ut si posse putet eum qui se e Leucata praecipitaverit sustinere se, cum velit. ut enim id non potest, sic animus perturbatus et incitatus nec cohibere³¹⁹ se potest nec, quo loco³²⁰ vult, insistere. omninoque, quae crescentia³²¹ perniciosa sunt, eadem sunt vitiosa nascentia; [42] aegritudo autem ceteraeque perturbationes amplificatae certe pestiferae sunt: igitur³²² etiam susceptae continuo in magna pestis parte versantur. etenim ipsae³²³ se impellunt, ubi semel a ratione discessum est, ipsaque sibi imbecillitas³²⁴ indulget in altumque provehitur imprudens nec reperit³²⁵ locum consistendi. quam ob rem nihil interest, utrum moderatas perturbationes adprobent an moderatam iniustitiam, moderatam ignaviam, moderatam intemperantiam; qui enim vitiis modum apponit, is partem suscipit vitiorum; quod cum ipsum per se odiosum est, tum eo molestius, quia sunt in lubrico incitataque semel proclivi labuntur sustinerique³²⁶ nullo modo possunt.

Quid, quod idem Peripatetici perturbationes istas, quas nos³²⁷ extirpandas putamus, non modo naturalis esse dicunt, sed etiam utiliter a natura datas? [43] quorum est talis oratio: primum multis verbis iracundiam laudant, cotem fortitudinis esse dicunt, multoque et³²⁸ in hostem et in inprobum³²⁹ civem vehementioris³³⁰ iratorum [p. 382] impetus esse, levis autem ratiunculas eorum, qui ita cogitarent: “proelium rectum est hoc fieri, convenit dimicare³³¹ pro legibus, pro libertate, pro patria;” haec nullam habent³³² vim, nisi ira excanduit fortitudo.³³³ nec vero de bellatoribus solum disputant: imperia severiora nulla esse putant sine aliqua acerbitate iracundiae; oratorem denique non modo accusantem, sed ne defendentem quidem probant sine aculeis iracundiae, quae etiamsi non adsit, tamen verbis atque motu simulandam arbitrantur, ut auditoris iram oratoris incendat actio. virum denique videri negant qui irasci nesciet,³³⁴ eamque, quam lenitatem nos dicimus, vitioso lentitudinis³³⁵ nomine³³⁶ appellant.³³⁷ [44] Nec vero³³⁸ solum hanc libidinem laudant—est enim ira, ut modo³³⁹ definivi, ulciscendi libido—, sed ipsum illud genus vel³⁴⁰ libidinis vel cupiditatis ad summam utilitatem esse dicunt a natura datum; nihil enim quemquam nisi quod lubeat praeclare facere posse. noctu³⁴¹ ambulabat in publico Themistocles, quod somnum capere non posset,³⁴² quaerentibusque respondebat Miltiadis³⁴³ tropaeis se e somno suscitari.³⁴⁴ cui non sunt auditae Demosthenis³⁴⁵ vigiliae? qui dolere se aiebat,³⁴⁶ si quando opificum antelucana victus esset industria. philosophiae denique ipsius principes numquam in suis studiis tantos progressus sine flagranti cupiditate facere potuissent. [p. 383] ultimas terras lustrasse Pythagoran Democritum Platonem accepimus. ubi enim quicquid³⁴⁷ esset³⁴⁸ quod disci³⁴⁹ posset, eo veniendum iudicaverunt. num³⁵⁰ putamus haec fieri sine summo cupiditatis ardore potuisse? [45] Ipsam aegritudinem, quam nos ut taetram et inmanem beluam fugiendam³⁵¹ diximus,³⁵² non sine magna utilitate a natura dicunt constitutam, ut homines³⁵³ castigationibus reprehensionibus ignominiis adfici se³⁵⁴ in delicto dolerent. impunitas enim peccatorum data videtur eis qui ignominiam et infamiam ferunt sine dolore; morderi est melius conscientia. ex quo est illud e vita ductum³⁵⁵ ab Afranio: nam cum dissolutus filius: “heu me miserum!³⁵⁶” tum severus pater: “dum modo doleat aliquid, doleat quidlubet.” [46] Reliquas quoque partis aegritudinis utilis esse dicunt, misericordiam ad opem ferendam et calamitates³⁵⁷ hominum indignorum sublevandas; ipsum illud aemulari obtrectare non esse inutile, cum aut se non idem videat consecutum, quod alium, aut alium idem, quod se; metum vero si qui³⁵⁸ sustulisset, omnem vitae diligentiam sublatam fore, quae summa esset in eis³⁵⁹ qui leges, qui magistratus,³⁶⁰ qui paupertatem, qui ignominiam, qui mortem, qui dolorem timerent.³⁶¹ Haec tamen ita disputant, ut resecanda esse fateantur, evelli penitus dicant nec posse nec opus esse et in omnibus fere rebus mediocritatem esse optumam existiment.³⁶² quae cum exponunt, nihilne tibi videntur an aliquid dicere?

Mihi vero dicere aliquid, itaque expecto, quid ad ista.³⁶³

Reperiam fortasse, sed illud ante: [47] videsne, quanta fuerit apud Academicos verecundia? plane enim dicunt, [p. 384] quod ad rem pertineat: Peripateticis³⁶⁴ respondetur a Stoicis; digladientur illi per me licet, cui nihil est necesse nisi, ubi sit illud, quod veri simillimum videatur, anquirere. quid est igitur quod occurrat in hac quaestione, e quo³⁶⁵ possit attingi aliquid veri simile, quo longius mens humana progredi non potest? definitio perturbationis, qua³⁶⁶ recte Zenonem usum puto. ita enim definit, ut perturbatio sit aversa a³⁶⁷ ratione contra naturam animi commotio, vel brevius, ut perturbatio sit adpetitus vehementior, vehementior³⁶⁸ autem intellegatur is qui procul absit a naturae constantia. [48] quid ad has definitiones possim³⁶⁹ dicere? atque³⁷⁰ haec pleraque sunt prudenter acuteque disserentium, illa quidem ex rhetorum pompa: “ardores animorum cotesque virtutum.” an vero vir fortis, nisi stomachari coepit, non potest fortis esse? gladiatorium id quidem.³⁷¹ quamquam in eis ipsis videmus saepe constantiam: “conlocuntur,³⁷² congrediuntur, quaerunt³⁷³ aliquid, postulant,” ut magis placati quam irati esse videantur, sed in illo genere sit sane Pacideianus³⁷⁴ aliquis hoc animo, ut narrat³⁷⁵ Lucilius:

“Occidam illum equidem et vincam, si id quaeritis” inquit,
“Verum illud credo fore: in os prius accipiam ipse
Quam gladium in stomacho furi³⁷⁶ ac pulmonibus sisto.³⁷⁷
[p. 385] Odi hominem, iratus pugno, nec longius quicquam
Nobis,³⁷⁸ quam dextrae gladium dum accommodet³⁷⁹ alter;
Usque adeo studio atque odio illius ecferor³⁸⁰ ira;
”

at³⁸¹ sine hac³⁸² gladiatoria iracundia videmus progredientem apud Homerum Aiacem multa cum hilaritate,³⁸³ cum depugnaturus esset cum Hectore; [49] cuius, ut arma sumpsit, ingressio laetitiam attulit³⁸⁴ sociis, terrorem autem³⁸⁵ hostibus, ut ipsum Hectorem,³⁸⁶ quem ad modum est apud Homerum, toto pectore trementem provocasse ad pugnam paeniteret. atque³⁸⁷ hi conlocuti inter se, prius quam manum consererent, leniter et quiete nihil ne in ipsa quidem pugna iracunde rabioseve fecerunt. ego ne Torquatum quidem illum, qui hoc cognomen³⁸⁸ invenit, iratum existimo Gallo torquem detraxisse, nec Marcellum apud Clastidium ideo fortem fuisse, quia fuerit iratus. [50] de Africano quidem, quia notior est nobis propter recentem memoriam, vel iurare possum non illum iracundia tum inflammatum fuisse, cum in acie M. Alliennium³⁸⁹ Paelignum³⁹⁰ scuto protexerit gladiumque hosti in pectus infixerit. de L. Bruto fortasse dubitarim, an propter infinitum odium tyranni ecfrenatius³⁹¹ in Arruntem³⁹² invaserit; video enim utrumque comminus³⁹³ ictu cecidisse contrario. quid igitur huc adhibetis iram? an fortitudo, nisi insanire coepit, impetus suos non habet? quid? Herculem, quem in caelum ista ipsa, quam vos iracundiam esse vultis, sustulit fortitudo, iratumne³⁹⁴ censes conflixisse cum Erymanthio³⁹⁵ [p. 386] apro aut³⁹⁶ leone Nemeaeo?³⁹⁷ an etiam Theseus Marathonii tauri³⁹⁸ cornua conprehendit³⁹⁹ iratus? vide ne fortitudo minime sit rabiosa sitque iracundia tota levitatis. [51]

Neque enim est ulla fortitudo, quae rationis est expers. “contemnendae res humanae sunt,⁴⁰⁰ neglegenda mors est, patibiles et dolores et labores putandi”— haec⁴⁰¹ cum constituta sunt iudicio atque sententia, tum est robusta illa et stabilis fortitudo, nisi forte, quae vehementer acriter animose fiunt, iracunde fieri suspicamur. mihi ne⁴⁰² Scipio quidem ille pontufex maxumus, qui hoc Stoicorum⁴⁰³ verum esse declaravit, numquam privatum esse sapientem, iratus videtur fuisse Ti.⁴⁰⁴ Graccho⁴⁰⁵ tum, cum consulem languentem reliquit atque ipse privatus, ut si consul⁴⁰⁶ esset, qui rem publicam salvam⁴⁰⁷ esse vellent,⁴⁰⁸ se sequi iussit. [52] nescio, ecquid ipsi nos fortiter in re p. fecerimus: si quid fecimus, certe irati non fecimus. an est quicquam similius insaniae⁴⁰⁹ quam ira? quam bene Ennius “initium” dixit⁴¹⁰ “insaniae.” color, vox, oculi, spiritus, inpotentia dictorum ac factorum quam partem habent sanitatis? quid Achille Homerico foedius, quid Agamemnone in iurgio? nam Aiacem quidem ira ad furorem mortemque perduxit. non igitur desiderat fortitudo advocatam iracundiam; satis est instructa parata armata per sese. nam isto quidem modo⁴¹¹ licet dicere utilem vinulentiam ad fortitudinem, utilem⁴¹² etiam dementiam, quod et insani [p. 387] et ebrii multa faciunt saepe vehementius. semper Aiax fortis, fortissimus tamen in furore; nam⁴¹³⁴¹⁴

Fa/cinus fecit ma/ximum, cum Da/nais inclina/ntibus
Summa/m rem perfeci/t⁴¹⁵ manu.⁴¹⁶

proelium restituit insaniens: [53] dicamus igitur utilem insaniam?⁴¹⁷ Tracta definitiones fortitudinis: intelleges eam stomacho non egere. fortitudo est igitur “adfectio⁴¹⁸ animi legi summae⁴¹⁹ in perpetiendis rebus obtemperans” vel “conservatio stabilis iudicii in eis⁴²⁰ rebus quae formidolosae videntur subeundis et repellendis” vel “scientia rerum formidolosarum contrariarumque⁴²¹ aut⁴²² omnino neglegendarum conservans⁴²³ earum rerum stabile iudicium” vel brevius, ut Chrysippus⁴²⁴ (nam superiores definitiones erant Sphaeri,⁴²⁵ hominis in primis bene definientis, ut putant Stoici; sunt enim omnino omnes fere similes, sed declarant communis notiones alia magis alia)—quo modo igitur Chrysippus?⁴²⁶ “fortitudo est” inquit “scientia rerum perferendarum vel adfectio animi in patiendo ac perferendo summae legi parens sine timore.” quamvis licet insectemur istos, ut Carneades solebat, metuo ne soli⁴²⁷ philosophi sint. quae⁴²⁸ enim istarum definitionum non aperit notionem nostram, quam habemus omnes de fortitudine tectam atque involutam? qua aperta quis est qui aut bellatori aut imperatori aut oratori quaerat aliquid neque eos existumet sine rabie quicquam fortiter facere posse? [54] Quid? Stoici, qui omnes insipientes insanos [p. 388] esse dicunt, nonne ista conligunt?⁴²⁹ remove perturbationes maxumeque⁴³⁰ iracundiam: iam videbuntur monstra⁴³¹ dicere. nunc autem ita⁴³² disserunt, sic se dicere omnes stultos insanire, ut male olere omne caenum.⁴³³ “at non semper.” commove: senties. sic iracundus non semper iratus est; lacesse: iam videbis furentem. Quid? ista bellatrix iracundia, cum domum rediit, qualis est cum uxore, cum liberis, cum familia? an tum quoque est utilis? est igitur aliquid quod⁴³⁴ perturbata mens melius possit facere quam constans? an quisquam potest sine perturbatione mentis irasci? bene igitur nostri, cum omnia essent in moribus⁴³⁵ vitia, quod nullum erat iracundia foedius, iracundos solos⁴³⁶ morosos nominaverunt. [55] Oratorem vero irasci minime decet, simulare non dedecet.⁴³⁷⁴³⁸ an tibi irasci tum videmur, cum quid in causis acrius et vehementius dicimus? quid? cum iam rebus transactis et praeteritis orationes scribimus, num irati scribimus? “ecquis⁴³⁹ hoc animadvertit?⁴⁴⁰⁴⁴¹ vincite!”—num aut egisse umquam iratum Aesopum aut scripsisse existimas⁴⁴² iratum Accium? aguntur ista praeclare, et ab oratore quidem melius, si modo est orator,⁴⁴³ quam ab ullo histrione,⁴⁴⁴ sed aguntur leniter et mente tranquilla.

Libidinem vero laudare cuius est libidinis?⁴⁴⁵ Themistoclem mihi et Demosthenen⁴⁴⁶ profertis, additis Pythagoran Democritum Platonem. quid? vos studia libidinem⁴⁴⁷ vocatis? quae vel optimarum rerum, ut ea [p. 389] sunt quae profertis, sedata tamen et⁴⁴⁸ tranquilla esse debent. Iam aegritudinem laudare, unam rem maxime detestabilem, quorum est tandem philosophorum? at⁴⁴⁹ commode dixit Afranius: “dum modo doleat aliquid,⁴⁵⁰ doleat⁴⁵¹ quidlibet.⁴⁵²” dixit enim de adulescente perdito ac dissoluto, nos autem de constanti viro ac sapienti⁴⁵³ quaerimus. et quidem ipsam illam iram centurio habeat aut signifer vel ceteri, de quibus dici non necesse est, ne rhetorum aperiamus mysteria. utile est enim uti motu⁴⁵⁴ animi, qui uti ratione non potest. nos autem, ut testificor saepe, de sapiente quaerimus.⁴⁵⁵ [56] At etiam⁴⁵⁶ aemulari utile est, obtrectare,⁴⁵⁷ misereri. cur misereare potius quam feras opem, si id facere possis? an sine misericordia liberales esse non possumus? non enim suscipere ipsi aegritudines propter alios debemus, sed alios, si possumus, levare aegritudine. obtrectare vero alteri aut illa vitiosa aemulatione, quae rivalitati similis est, aemulari quid habet utilitatis, cum sit aemulantis angi alieno bono quod ipse non habeat, obtrectantis⁴⁵⁸ autem angi alieno bono, quod id etiam alius habeat? qui⁴⁵⁹ id adprobari possit, aegritudinem suscipere pro experientia, si quid habere velis? nam⁴⁶⁰ solum habere velle summa dementia est.

Mediocritates autem malorum quis laudare recte possit? [57] quis enim potest, in quo libido cupiditasve sit, non libidinosus et cupidus esse? in quo ira, non iracundus? in quo angor, non anxius? in quo timor, non timidus? libidinosum igitur et iracundum et anxium et timidum censemus esse sapientem? de cuius excellentia⁴⁶¹ multa quidem dici quamvis fuse⁴⁶² lateque possunt, [p. 390] sed brevissime illo modo, sapientiam⁴⁶³ esse⁴⁶⁴ rerum divinarum et humanarum scientiam cognitionemque, quae cuiusque rei causa sit; ex quo efficitur, ut divina imitetur, humana omnia inferiora virtute ducat. in hanc tu igitur tamquam in mare, quod est ventis subiectum, perturbationem cadere⁴⁶⁵ tibi dixisti videri? quid est quod tantam gravitatem constantiamque perturbet? an inprovisum aliquid aut repentinum? quid potest accidere tale ei,⁴⁶⁶ cui nihil, quod homini evenire possit, non praemeditatum sit? nam quod aiunt nimia⁴⁶⁷ resecari oportere, naturalia relinqui, quid tandem potest esse naturale, quod idem nimium esse possit? sunt enim omnia ista ex errorum orta radicibus, quae evellenda et extrahenda⁴⁶⁸ penitus, non circumcidenda nec amputanda sunt. [58]

Sed quoniam suspicor te non tam de sapiente quam de te ipso quaerere—illum enim putas omni perturbatione esse liberum, te vis—, videamus, quanta sint⁴⁶⁹ quae a⁴⁷⁰ philosophia remedia morbis animorum adhibeantur. est enim quaedam medicina certe, nec tam fuit hominum generi infensa atque inimica natura, ut corporibus tot res salutaris, animis nullam⁴⁷¹ invenerit; de quibus hoc etiam est⁴⁷² merita melius, quod corporum adiumenta adhibentur extrinsecus, animorum salus inclusa in is ipsis est. sed quo maior est in eis praestantia et divinior, eo maiore indigent⁴⁷³ diligentia. itaque bene adhibita ratio cernit, quid⁴⁷⁴ optumum sit, neglecta⁴⁷⁵ multis implicatur⁴⁷⁶ erroribus. [59] ad te⁴⁷⁷ igitur mihi iam convertenda omnis [p. 391] oratio est; simulas enim quaerere te de sapiente, quaeris autem fortasse de te.

Earum⁴⁷⁸ igitur perturbationum, quas exposui, variae sunt curationes. nam neque omnis aegritudo una ratione sedatur⁴⁷⁹ (alia est enim lugenti, alia miseranti aut invidenti adhibenda⁴⁸⁰ medicina); est etiam in omnibus quattuor perturbationibus illa distinctio, utrum ad universam perturbationem, quae est aspernatio rationis aut⁴⁸¹ adpetitus vehementior, an ad singulas, ut ad metum lubidinem⁴⁸² reliquas⁴⁸³ melius adhibeatur oratio, et utrum illudne non videatur aegre ferundum, ex quo suscepta sit aegritudo, an omnium rerum tollenda⁴⁸⁴ omnino⁴⁸⁵ aegritudo, ut, si quis aegre ferat se pauperem esse, idne disputes, paupertatem malum non esse, an hominem aegre ferre nihil oportere. nimirum hoc melius, ne, si⁴⁸⁶ forte de paupertate non persuaseris, sit aegritudini concedendum; aegritudine autem sublata propriis rationibus, quibus heri usi sumus, quodam modo etiam paupertatis malum tollitur. [60] sed omnis eius modi perturbatio animi⁴⁸⁷ placatione abluatur illa quidem, cum doceas nec⁴⁸⁸ bonum illud esse, ex quo laetitia aut⁴⁸⁹ libido oriatur, nec malum, ex quo aut metus aut aegritudo; verum tamen haec est certa et propria sanatio, si doceas ipsas perturbationes per se esse vitiosas nec habere quicquam aut naturale aut necessarium, ut⁴⁹⁰ ipsam⁴⁹¹ aegritudinem leniri videmus, cum obicimus⁴⁹² maerentibus imbecillitatem⁴⁹³ animi ecfeminati, cumque eorum gravitatem constantiamque⁴⁹⁴ laudamus, qui non turbulente humana patiantur. quod quidem solet eis etiam accidere, qui [p. 392] illa mala esse censent, ferenda⁴⁹⁵ tamen aequo animo arbitrantur.⁴⁹⁶ putat⁴⁹⁷ aliquis⁴⁹⁸ esse voluptatem bonum, alius autem pecuniam; tamen et ille ab intemperantia et hic ab avaritia⁴⁹⁹ avocari potest. illa autem altera ratio et oratio,⁵⁰⁰ quae simul et opinionem falsam⁵⁰¹ tollit et⁵⁰² aegritudinem⁵⁰³ detrahit, est ea quidem utilior, sed raro proficit neque est ad volgus adhibenda. [61] quaedam autem sunt aegritudines, quas levare illa⁵⁰⁴ medicina nullo modo possit, ut, si quis aegre ferat nihil in se esse virtutis, nihil animi, nihil officii, nihil honestatis, propter mala is⁵⁰⁵ quidem angatur, sed alia quaedam sit ad eum admovenda curatio, et talis quidem, quae possit esse omnium etiam de ceteris rebus discrepantium philosophorum. inter omnis enim convenire oportet commotiones animorum a recta ratione aversas esse vitiosas,⁵⁰⁶ ut, etiamsi vel mala sint illa, quae⁵⁰⁷ metum aegritudinemve, vel⁵⁰⁸ bona, quae cupiditatem laetitiamve moveant, tamen sit vitiosa ipsa commotio. constantem enim quendam volumus, sedatum, gravem, humana omnia spernentem⁵⁰⁹ illum esse, quem⁵¹⁰ magnanimum et fortem virum⁵¹¹ dicimus. talis autem nec maerens nec timens nec cupiens nec gestiens esse quisquam potest. eorum enim haec sunt, qui eventus⁵¹² humanos superiores quam suos animos esse ducunt.⁵¹³ [p. 393] [62]

Quare omnium philosophorum, ut⁵¹⁴ ante dixi, una⁵¹⁵ ratio est medendi, ut nihil, quale sit illud quod perturbet animum, sed de ipsa sit⁵¹⁶ perturbatione dicendum. itaque primum in ipsa cupiditate, cum id solum agitur ut ea tollatur, non est quaerendum, bonum illud necne sit quod lubidinem⁵¹⁷ moveat, sed lubido ipsa tollenda est, ut, sive,⁵¹⁸ quod honestum est, id sit summum bonum sive voluptas sive horum utrumque coniunctum sive tria illa genera bonorum, tamen, etiamsi⁵¹⁹ virtutis ipsius vehementior adpetitus sit, eadem sit⁵²⁰ omnibus ad deterrendum adhibenda oratio. continet autem omnem sedationem animi humana in conspectu posita natura; quae quo facilius expressa cernatur, explicanda est oratione communis condicio lexque vitae.⁵²¹ [63] itaque non sine causa, cum Orestem fabulam doceret⁵²² Euripides,⁵²³ primos tris versus revocasse dicitur Socrates:

Neque ta/m terribilis u/lla fando ora/tio⁵²⁴ est,
Nec fo/rs⁵²⁵ nec ira cae/litum invectu/m⁵²⁶ malum,
Quod no/n⁵²⁷ natura huma/na patiendo e/cferat.⁵²⁸

est autem utilis ad persuadendum ea quae acciderint ferri et posse et oportere⁵²⁹ enumeratio eorum qui tulerunt.⁵³⁰ etsi aegritudinis sedatio et hesterna disputatione explicata est et in Consolationis libro, quem in medio—non enim sapientes eramus—maerore et dolore conscripsimus; quodque vetat⁵³¹ Chrysippus, ad [p. 394] recentis quasi tumores animi remedium adhibere, id nos fecimus naturaeque vim⁵³² attulimus,⁵³³ ut magnitudini medicinae doloris magnitudo concederet.⁵³⁴ [64] Sed aegritudini, de qua satis est disputatum, finitimus est metus, de quo pauca dicenda sunt. est enim metus, ut⁵³⁵ aegritudo praesentis, sic ille⁵³⁶ futuri mali. itaque non nulli aegritudinis partem quandam metum esse dicebant, alii autem metum praemolestiam⁵³⁷ appellabant, quod esset⁵³⁸ quasi dux consequentis molestiae. quibus igitur rationibus instantia feruntur, eisdem contemnuntur sequentia. nam videndum est in utrisque, ne quid humile summissum molle ecfeminatum fractum abiectumque faciamus.⁵³⁹ sed quamquam de ipsius metus inconstantia inbecillitate levitate dicendum est, tamen multum prodest ea, quae metuuntur, ipsa contemnere. itaque sive casu⁵⁴⁰ accidit sive consilio, percommode factum est, quod eis de rebus quae maxime metuuntur, de morte et de dolore, primo et proxumo die disputatum⁵⁴¹ est. quae si probata sunt,⁵⁴² metu magna ex parte liberati sumus.

Ac de malorum opinione hactenus; [65] videamus nunc de bonorum, id est de laetitia et de cupiditate. mihi quidem in tota ratione ea, quae⁵⁴³ pertinet⁵⁴⁴ ad animi perturbationem, una res videtur causam continere, omnis eas esse in nostra potestate, omnis iudicio susceptas, omnis voluntarias. hic igitur error est eripiendus, haec detrahenda opinio⁵⁴⁵ atque ut in malis opinatis tolerabilia,⁵⁴⁶ sic in bonis sedatiora sunt efficienda ea quae magna [p. 395] et laetabilia ducuntur.⁵⁴⁷ atque hoc quidem commune malorum et bonorum,⁵⁴⁸ ut, si iam difficile sit persuadere nihil earum rerum, quae perturbent⁵⁴⁹ animum, aut in bonis aut in malis esse habendum, tamen alia ad alium motum curatio sit adhibenda aliaque ratione malevolus, alia amator, alia rursus anxius, alia timidus corrigendus. [66] atque erat facile sequentem eam rationem, quae maxume⁵⁵⁰ probatur⁵⁵¹ de bonis et malis, negare umquam laetitia adfici posse insipientem, quod nihil umquam haberet boni; sed loquimur nunc more communi. sint⁵⁵² sane ista bona, quae putantur, honores⁵⁵³ divitiae voluptates cetera, tamen in eis ipsis potiundis⁵⁵⁴ exultans gestiensque laetitia turpis est, ut, si ridere concessum sit, vituperetur tamen cachinnatio. eodem enim vitio est ecfusio animi in laetitia quo in dolore contractio, eademque levitate cupiditas est in appetendo qua laetitia in fruendo, et ut nimis adflicti⁵⁵⁵ molestia, sic nimis⁵⁵⁶ elati laetitia iure iudicantur leves; et, cum invidere aegritudinis sit, malis autem alienis voluptatem capere laetitiae, utrumque immanitate et feritate quadam proponenda castigari solet; atque ut cavere⁵⁵⁷ decet, timere non decet,⁵⁵⁸ sic gaudere decet, laetari non decet, quoniam docendi causa a gaudio laetitiam distinguimus; [67] illud iam supra⁵⁵⁹ diximus, contractionem⁵⁶⁰ animi recte fieri numquam posse, elationem posse. aliter enim Naevianus ille gaudet Hector:⁵⁶¹⁵⁶²

Lae/tus sum lauda/ri me abs te, pa/ter, a laudato/ viro,

aliter ille apud Trabeam:⁵⁶³ [p. 396]

Le/na deleni/ta argento⁵⁶⁴ nu/tum observabi/t meum,
Qui/d velim, quid stu/deam. adveniens di/gito impellam ia/nuam,⁵⁶⁵
Fo/res patebunt. de i/nproviso Chry/sis ubi me aspe/xerit,
A/lacris ob via/m mihi veniet co/mplexum exopta/ns meum,
Mi/hi se dedet.⁵⁶⁶

quam haec pulchra putet, ipse iam dicet:

Fo/rtunam ipsam antei/bo fortuni/s meis.

[68] haec laetitia quam turpis sit, satis est diligenter attendentem penitus videre.

Et ut turpes sunt, qui ecferunt⁵⁶⁷ se laetitia tum cum⁵⁶⁸ fruuntur Veneriis voluptatibus, sic flagitiosi,⁵⁶⁹ qui eas inflammato animo concupiscunt. totus vero iste, qui volgo appellatur⁵⁷⁰ amor—nec⁵⁷¹ hercule invenio, quo nomine alio possit appellari—, tantae levitatis est, ut nihil videam quod putem conferendum. quem Caecilius⁵⁷² “deum qui non summum putet, aut stultum aut rerum esse imperitum” existumat,⁵⁷³

Cui⁵⁷⁴ i/n manu sit, quem e/sse demente/m⁵⁷⁵ velit,
Quem sa/pere, quem sana/ri,⁵⁷⁶ quem in morbum i/nici,
...
Quem co/ntra amari, quem e/xpeti, quem arce/ssier.⁵⁷⁷

o praeclaram emendatricem vitae poëticam, quae amo- [69] rem⁵⁷⁸ flagitii et levitatis auctorem in concilio deorum [p. 397] conlocandum⁵⁷⁹ putet! de comoedia loquor, quae, si haec flagitia non⁵⁸⁰ probaremus, nulla esset omnino; quid ait ex tragoedia princeps ille Argonautarum?⁵⁸¹

Tu/ me amoris⁵⁸² ma/gis quam honoris se/rvavisti⁵⁸³ gra/tia.⁵⁸⁴

quid ergo? hic amor Medeae quanta miseriarum excitavit incendia! atque ea tamen apud alium poëtam patri dicere audet se⁵⁸⁵ “coniugem” habuisse “illum, Amor quem dederat, qui plus pollet potiorque est⁵⁸⁶ patre.” [70] Sed poëtas ludere sinamus, quorum fabulis in hoc flagitio versari ipsum videmus Iovem: ad⁵⁸⁷ magistros virtutis philosophos veniamus, qui amorem⁵⁸⁸ negant stupri esse⁵⁸⁹ et in eo litigant cum Epicuro non multum, ut opinio mea fert, mentiente. quis est enim iste⁵⁹⁰ amor amicitiae? cur neque deformem adulescentem quisquam amat neque formosum senem? mihi quidem haec in Graecorum gymnasiis nata consuetudo videtur, in quibus isti liberi et concessi sunt amores. bene ergo Ennius:⁵⁹¹

Fla/giti⁵⁹² princi/pium est nudare i/nter civis co/rpora.

qui ut sint, quod fieri posse video, pudici, solliciti tamen et anxii sunt, eoque magis, quod se ipsi continent et coërcent. [71] atque, ut muliebris amores omittam, quibus maiorem licentiam natura concessit, quis aut de Ganymedi⁵⁹³ raptu dubitat, quid poëtae velint, aut non intellegit, quid apud Euripidem et loquatur et cupiat⁵⁹⁴ Laius? quid denique homines doctissimi et summi poë- tae de se ipsis et carminibus edunt⁵⁹⁵ et cantibus? fortis vir in sua re p. cognitus quae de iuvenum amore scribit Alcaeus! nam Anacreontis quidem tota poësis est amatoria. maxume vero omnium flagrasse amore Reginum [p. 398] Ibycum apparet ex scriptis. Atque horum omnium lubidinosos esse amores videmus: philosophi sumus exorti, et⁵⁹⁶ auctore quidem nostro Platone, quem non iniuria Dicaearchus accusat, qui amori auctoritatem tribueremus. [72] Stoici vero et sapientem amaturum esse⁵⁹⁷ dicunt et amorem ipsum “conatum amicitiae faciendae ex pulchritudinis specie” definiunt. qui si⁵⁹⁸ quis est in rerum natura sine sollicitudine, sine desiderio, sine cura, sine suspirio, sit sane; vacat enim omni libidine; haec autem de libidine oratio est. sin autem est aliquis amor, ut est certe, qui nihil absit aut non multum ab insania, qualis in Leucadia est: “si quidem sit quisquam⁵⁹⁹ deus, [73] cui⁶⁰⁰ ego sim curae”—at id erat deis⁶⁰¹ omnibus curandum, quem ad modum hic frueretur voluptate amatoria! “heu me infelicem!”—nihil verius. probe et ille: “sanusne es,⁶⁰² qui temere lamentare?” sic⁶⁰³ insanus videtur etiam suis. at⁶⁰⁴ quas tragoedias efficit!

Te,⁶⁰⁵ Apo/llo sancte, fe/r opem, teque, amni/potens⁶⁰⁶
Neptune, i/nvoco, Vosque a/deo, Venti!

mundum totum se ad amorem suum sublevandum conversurum putat, Venerem unam excludit ut iniquam: “nam quid⁶⁰⁷ ego te appellem, Venus?” eam prae lubidine⁶⁰⁸ negat curare quicquam: quasi vero ipse non propter lubidinem⁶⁰⁹ tanta flagitia et faciat et dicat. [74] —sic igitur adfecto haec adhibenda curatio est, ut et illud quod cupiat ostendatur⁶¹⁰ quam leve, quam contemnendum, quam nihili⁶¹¹ sit omnino, quam facile vel aliunde⁶¹² vel alio modo perfici vel omnino neglegi [p. 399] possit; abducendus etiam est non⁶¹³ numquam ad alia studia sollicitudines curas negotia, loci denique mutatione tamquam aegroti non convalescentes saepe curandus est; [75] etiam novo quidam amore veterem amorem⁶¹⁴ tamquam clavo⁶¹⁵ clavum eiciendum putant; maxume autem admonendus⁶¹⁶ est, quantus sit furor amoris.⁶¹⁷ omnibus enim ex animi perturbationibus est profecto nulla vehementior, ut, si iam ipsa illa accusare⁶¹⁸ nolis, stupra dico et corruptelas et adulteria, incesta denique, quorum omnium accusabilis⁶¹⁹ est turpitudo,—sed ut haec omittas,⁶²⁰ perturbatio ipsa mentis in amore foeda per se est. [76] nam ut illa praeteream, quae sunt furoris,⁶²¹ haec ipsa per sese⁶²² quam habent levitatem, quae videntur esse mediocria,

Iniu/riae⁶²³
Suspi/ciones i/nimicitiae⁶²⁴ indu/tiae
Bellu/m pax rursum! ince/rta haec si tu⁶²⁵ po/stules
Ratio/ne certa fa/cere, nihilo plu/s⁶²⁶ agas,
Quam si/ des operam, ut cu/m ratione insa/nias.

haec inconstantia mutabilitasque mentis quem non ipsa pravitate deterreat? est etiam⁶²⁷ illud, quod in omni perturbatione dicitur, demonstrandum, nullam esse nisi opinabilem, nisi iudicio susceptam, nisi voluntariam. etenim si naturalis amor esset,⁶²⁸ et amarent omnes et semper amarent et idem amarent,⁶²⁹ neque alium pudor, alium cogitatio, alium satietas deterreret.⁶³⁰⁶³¹

Ira vero, quae⁶³² quam diu perturbat animum, dubitationem insaniae non habet, cuius inpulsu⁶³³ existit etiam inter fratres tale iurgium: [77] [p. 400]

Qui/s homo te exsupera/vit usquam⁶³⁴ ge/ntium impu/dentia?⁶³⁵

Quis au/tem malitia/ te?—

nosti, quae secuntur; alternis enim⁶³⁶ versibus intorquentur inter fratres gravissimae⁶³⁷ contumeliae, ut facile appareat Atrei filios esse, eius qui meditatur poenam in fratrem novam:

Maio/r mihi⁶³⁸ moles, ma/ius miscendu/mst⁶³⁹ malum,⁶⁴⁰
Qui illi/us acerbum co/r contundam et co/mprimam

. quo igitur haec erumpit⁶⁴¹ moles? audi Thyestem:

Ipsus⁶⁴² hortatu/r me frater, u/t meos mali/s miser⁶⁴³
Ma/nderem⁶⁴⁴ nato/s—

eorum viscera⁶⁴⁵ apponit. quid est enim quo⁶⁴⁶ non progrediatur eodem ira, quo furor? itaque iratos proprie dicimus exisse de potestate, id est de consilio, de ratione, de mente; horum enim potestas in totum animum esse debet. [78] His aut subtrahendi sunt ei, in quos impetum conantur facere, dum se ipsi⁶⁴⁷ conligant, —quid est autem se ipsum colligere nisi dissupatas⁶⁴⁸ animi partis rursum in suum locum cogere?—aut rogandi orandique sunt, ut, si quam habent ulciscendi vim, differant in tempus aliud, dum defervescat⁶⁴⁹ ira. defervescere autem certe significat ardorem animi invita ratione excitatum. ex quo illud laudatur Archytae, qui cum vilico factus esset iratior, “quo te modo” inquit “accepissem, nisi iratus essem!” [79]

Ubi sunt ergo isti, qui iracundiam utilem dicunt —potest utilis esse insania?—aut naturalem? an⁶⁵⁰ quicquam [p. 401] est secundum⁶⁵¹ naturam, quod fit repugnante ratione? quo modo autem, si naturalis esset ira,⁶⁵² aut alius alio magis iracundus esset, aut finem haberet prius quam esset⁶⁵³ ulta,⁶⁵⁴ ulciscendi lubido, aut quemquam paeniteret, quod fecisset⁶⁵⁵ per iram? ut Alexandrum regem videmus, qui cum interemisset Clitum⁶⁵⁶ familiarem suum, vix a se manus abstinuit; tanta vis fuit paenitendi. quibus cognitis quis est qui dubitet⁶⁵⁷ quin hic quoque motus animi sit totus opinabilis ac voluntarius? Quis enim dubitarit quin aegrotationes animi, qualis est avaritia, gloriae cupiditas, ex eo, quod magni⁶⁵⁸ aestumetur ea res ex qua animus aegrotat, oriantur?⁶⁵⁹ unde intellegi debet perturbationem quoque omnem esse in opinione. [80] Et si fidentia, id est firma animi confisio, scientia quaedam est et opinio gravis non temere adsentientis, metus quoque est diffidentia⁶⁶⁰⁶⁶¹ expectati et impendentis⁶⁶² mali, et si spes est expectatio boni, mali expectationem esse necesse est metum. ut igitur metus,⁶⁶³ sic reliquae⁶⁶⁴ perturbationes sunt in malo. ergo ut constantia scientiae, sic perturbatio erroris est. Qui autem natura dicuntur iracundi aut misericordes aut invidi aut tale quid, ei sunt constituti quasi mala valetudine⁶⁶⁵ animi, sanabiles⁶⁶⁶ tamen, [p. 402] ut Socrates dicitur: cum multa in conventu vitia conlegisset in eum Zopyrus,⁶⁶⁷ qui se naturam cuiusque ex forma perspicere profitebatur, derisus est a ceteris, qui illa in Socrate vitia non agnoscerent, ab ipso autem Socrate sublevatus, cum illa sibi sic nata,⁶⁶⁸ sed ratione a se⁶⁶⁹ deiecta⁶⁷⁰ diceret. [81] ergo ut optuma quisque valetudine adfectus⁶⁷¹ potest videri ut natura ad aliquem morbum⁶⁷² proclivior, sic animus alius ad alia vitia propensior. qui autem non natura, sed culpa vitiosi esse dicuntur, eorum vitia constant e falsis opinionibus rerum bonarum et malarum, ut sit alius ad alios motus perturbationesque proclivior. inveteratio autem, ut in corporibus, aegrius depellitur quam perturbatio,⁶⁷³ citiusque repentinus oculorum tumor⁶⁷⁴ sanatur quam diuturna lippitudo depellitur.⁶⁷⁵ [82]

Sed cognita iam causa perturbationum, quae omnes oriuntur ex iudiciis opinionum et voluntatibus, sit iam huius disputationis modus. scire autem nos⁶⁷⁶ oportet cognitis, quoad⁶⁷⁷ possunt ab homine cognosci, bonorum et malorum finibus nihil a⁶⁷⁸ philosophia posse aut maius aut utilius optari quam haec, quae a nobis hoc quadriduo disputata sunt. morte enim contempta et dolore ad patiendum levato adiunximus sedationem aegritudinis, qua nullum homini malum maius est. etsi enim omnis animi perturbatio gravis est nec multum differt ab amentia, tamen ita⁶⁷⁹ ceteros, cum sunt in aliqua perturbatione aut metus aut laetitiae⁶⁸⁰ aut cupiditatis, commotos⁶⁸¹ modo et perturbatos dicere solemus, [p. 403] at eos, qui se⁶⁸²⁶⁸³ aegritudini⁶⁸⁴ dediderunt, miseros adflictos⁶⁸⁵ aerumnosos calamitosos. [83] itaque non fortuito factum videtur, sed a te ratione propositum, ut separatim de aegritudine et de ceteris perturbationibus disputaremus; in ea est enim fons miseriarum et caput. sed et⁶⁸⁶ aegritudinis et reliquorum animi morborum una sanatio est, omnis opinabilis esse et voluntarios ea reque⁶⁸⁷ suscipi, quod ita rectum esse videatur. hunc errorem quasi radicem malorum omnium stirpitus⁶⁸⁸ philosophia se extracturam pollicetur. [84] demus igitur nos huic excolendos patiamurque nos sanari. his enim malis insidentibus non modo beati, sed ne sani quidem esse possumus. aut igitur negemus quicquam ratione confici, cum contra nihil sine ratione⁶⁸⁹ recte fieri possit, aut, cum philosophia ex rationum conlatione⁶⁹⁰ constet, ab ea, si et boni et beati volumus esse, omnia adiumenta et auxilia petamus bene beateque vivendi.