Silius Italicus, Punica
Walter Coventry Summers, John Percival Postgate, Ed.

Ausoniae pars magna iacet Trinacria tellus,
ut semel expugnante Noto et uastantibus undis
accepit freta caeruleo propulsa tridente.
namque per occultum caeca ui turbinis olim
15impactum pelagus laceratae uiscera terrae
discidit et medio perrumpens arua profundo
cum populis pariter conuulsis transtulit urbes.
ex illo seruans rapidus diuortia Nereus
saeuo diuiduos coniungi pernegat aestu.
20sed spatium, quod dissociat consortia terrae,
latratus fama est (sic arta interuenit unda)
et matutinos uolucrum tramittere cantus.
multa solo uirtus: iam reddere faenus aratris,
iam montis umbrare olea, dare nomina Baccho
25cornipedemque citum lituis generasse ferendis,
nectare Cecropias Hyblaeo accedere ceras.
hic et Paeonios arcano sulphure fontis,
hic Phoebo digna et Musis uenerabere uatum
ora excellentum, sacras qui carmine siluas
30quique Syracosia resonant Helicona camena.
promptae gens linguae, ast eadem, cum bella cieret,
portus aequoreis sueta insignire tropaeis.

Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna
uomere uerterunt primum noua rura Sicano—
35Pyrene misit populos, qui nomen ab amne
ascitum patrio terrae imposuere uacanti.
mox Ligurum pubes Siculo ductore nouauit
possessis bello mutata uocabula regnis.
nec Cres dedecori fuit accola: duxerat actos
40moenibus e centum non fausta ad proelia Minos,
Daedaleam repetens poenam. qui fraude nefanda
postquam perpetuas iudex concessit ad umbras
Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
bellandi studio Siculis subsedit in oris.
45miscuerunt Phrygiam prolem Troianus Acestes
Troianusque Helymus, structis qui pube secuta
in longum ex sese donarunt nomina muris.
nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,
dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
50sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris,
quam quae Sisyphio fundauit nomen ab Isthmo
et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.
hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
Alpheon sacrae portantem signa coronae.

55At non aecus amat Trinacria Mulciber antra.
nam Lipare uastis subter depasta caminis
sulphureum uomit exeso de uertice fumum.
ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis
inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
60murmure per caecos tonat inrequieta fragoris
nocte dieque simul. fonte e Phlegethontis ut atro
flammarum exundat torrens piceaque procella
semiambusta rotat liquefactis saxa cauernis.
sed quamquam largo flammarum exaestuet intus
65turbine et adsidue subnascens profluat ignis,
summo cana iugo cohibet, mirabile dictu,
uicinam flammis glaciem, aeternoque rigore
ardentes horrent scopuli: stat uertice celsi
collis hiemps calidaque niuem tegit atra fauilla.

70Quid referam Aeolio regnatas nomine terras
uentorumque domos atque addita claustra procellis?
hic uersi penitus Pelopea ad regna Pachyni
pulsata Ionio respondent saxa profundo.
hic contra Libyamque situm Caurosque furentis
75cernit deuexas Lilybaeon nobile chelas.
at, qua diuersi lateris frons tertia terrae
uergit in Italiam prolato ad litora dorso,
celsus harenosa tollit se mole Pelorus.

His longo mitis placide dominator in aeuo
80praefuerat terris Hieron, tractare sereno
imperio uulgum pollens et pectora nullo
parentum exagitare metu, pactamque per aras
haud facilis temerare fidem socialia iura
Ausoniis multos seruarat casta per annos.
85uerum, ubi fata uirum fragili soluere senecta,
primaeuo cessit sceptrum exitiale nepoti,
et placida indomitos accepit regia mores.
namque bis octonis nondum rex praeditus annis
caligare alto in solio nec pondera regni
90posse pati et nimium fluxis confidere rebus.
iamque breui nullum, delicta tuentibus armis,
fas notum ignotumque nefas. uilissima regi
cura pudor. tam praecipiti materna furori
Pyrrhus origo dabat stimulos proauique superbum
95Aeacidae genus atque aeternus carmine Achilles.
ergo ardor subitus Poenorum incepta fouendi,
nec sceleri mora: iam iungit noua foedera, pacto
cederet ut Siculis uictor Sidonius oris.
sed stabant Poenae, tumulumque negabat Erinys,
100qua modo pactus erat socium non cernere, terra.
saeuos namque pati fastus iuuenemque cruento
flagrantem luxu et miscentem turpia diris
haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
iurati obtruncant. nec iam modus ensibus: addunt
105femineam caedem atque insontum rapta sororum
corpora prosternunt ferro. noua saeuit in armis
libertas iactatque iugum: pars Punica castra,
pars Italos et nota uolunt, nec turba furentum
defit quae neutro sociari foedere malit.

110Tali Trinacriae motu rebusque Sicanis
exitio regis trepidis, sublimis honore
(tertia nam Latios renouarat purpura fasces)
Marcellus classem Zanclaeis appulit oris.
atque ubi cuncta uiro caedesque exposta tyranni
115ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma
quos teneant et quanta locos, quod uulgus amicum
duret Troiugenis, quantos Arethusa tumores
concipiat perstetque suas non pandere portas,
incumbit bello ac totam per proxima raptim
120armorum effundit flammato pectore pestem.
non aliter Boreas, Rhodopes a uertice praeceps
cum sese immisit decimoque uolumine pontum
expulit in terras, sequitur cum murmure molem
eiecti maris et stridentibus adfremit alis.
125prima Leontinos uastarunt proelia campos,
regnatam diro quondam Laestrygone terram.
instabat ductor, cui tarde uincere Graias
par erat ac uinci turmas. ruit aequore toto
(femineum credas maribus concurrere uulgum)
130et Cereri placitos fecundat sanguine campos.
sternuntur passim, pedibusque euadere letum
eripuit rapidus Mauors. nam ut cuique salutem
promisit fuga, praeueniens dux occupat ense.
‘Ite, gregem metite imbellem ac succidite ferro:’
135clamat cunctantis urgens umbone cateruas
‘pigro luctandi studio certamen in umbra
molle pati docta et gaudens splendescere oliuo
stat, mediocre decus uincentum, ignaua iuuentus.
haec laus sola datur, si uiso uincitis hoste.’
140ingruit audito ductore exercitus omnis,
solaque, quod superest, secum certamina norunt,
quis dextra antistet spoliisque excellat opimis.
Euboici non per scopulos inlisa Caphereo
Euripi magis unda furit, pontumue sonantem
145eicit angusto uiolentius ore Propontis,
nec feruet maiore fretum rapiturque tumultu
quod ferit Herculeas extremo sole columnas.

Mite tamen dextrae decus inter proelia tanta
enituit fama. miles Tyrrhenus (Asilo
150nomen erat) captus quondam ad Trasimenna fluenta,
seruitium facile et dominantis mollia iussa
expertus Beryae, patrias remearat ad oras
sponte fauentis eri, repetitisque impiger armis
tum ueteres Siculo casus Mauorte piabat.
155atque is, dum medios inter fera proelia miscet,
inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso
Poenorum a populis sociataque bella gerenti,
aerato cassis munimine clauserat ora,
inuadit ferro iuuenem trepideque ferentem
160instabilis retro gressus prosternit harena.
at miser audita uictoris uoce trementem
cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
cassidis a mento male fidae uincula rumpit
iungebatque preces atque addere uerba parabat.
165sed subito aspectu et noto conterritus ore
Tyrrhenus ferrumque manu reuocauit et ultro
talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
‘Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare:
fas hostem seruare mihi. multo optimus ille
170militiae, cui postremum est primumque, tueri
inter bella fidem: tu letum euadere nobis
das prior et seruas nondum seruatus ab hoste.
haud equidem dignum memet, quae tristia uidi,
abnuerim dignumque iterum in peiora reuolui,
175si tibi per medios ignis mediosque per ensis
non dederit mea dextra uiam.’ sic fatur et ultro
attollit uitaque exaequat munera uitae.

At, compos Sicula primum certaminis ora
coepti, Marcellus uictricia signa quieto
180agmine progrediens Ephyraea ad moenia uertit.
inde Syracosias castris circumdedit arces.
sed ferri languebat amor. sedare monendo
pectora caeca uirum atque iras euellere hauebat.
nec (renuant si forte sibi et si mitia malle
185credant esse metum) laxis seruatur omissa
obsidio claustris: quin contra intentior ipse
inuigilat cautis, fronte imperterritus, armis
et struit arcana necopina pericula cura.
haud secus Eridani stagnis ripaue Caystri
190innatat albus olor pronoque immobile corpus
dat fluuio et pedibus tacitas eremigat undas.

Interea, dum incerta labat sententia clausis,
exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
incumbens Messena freto minimumque reuulsa
195discreta Italia atque Osco memorabilis ortu:
tum Catane, nimium ardenti uicina Typhoeo
et generasse pios quondam celeberrima fratres,
et cui non licitum fatis, Camarina, moueri:
tum, quae nectareis uocat ad certamen Hymetton,
200audax Hybla, fauis, palmaque arbusta Selinus
et, iusti quondam portus, nunc litore solo
subsidium infidum fugientibus aequora, Mylae:
necnon altus Eryx, necnon e uertice celso
Centuripae largoque uirens Entella Lyaeo,
205Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae.
non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acrae
defuerunt. Agyrina manus geminoque Lacone
Tyndaris attollens sese adfluit. altus equorum
mille rapit turmam atque hinnitibus aera flammat
210pulueream uoluens Acragas ad inania nubem.
ductor Grosphus erat, cuius caelata gerebat
taurum parma trucem, poenae monimenta uetustae.
ille, ubi torreret subiectis corpora flammis,
mutabat gemitus mugitibus, actaque ueras
215credere erat stabulis armenta effundere uoces,
haud impune quidem: nam dirae conditor artis
ipse suo moriens immugit flebile tauro.
uenit ab amne trahens nomen Gela, uenit Halaesa
et qui praesenti domitant periura Palici
220pectora supplicio, Troianaque uenit Acesta,
quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines
et dulci gratam Nereida perluit unda.
aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
dum fugit agrestem uiolenti pectoris iram,
225in tenuis liquefactus aquas euasit et hostem
et tibi uictricem, Galatea, immiscuit undam.
necnon qui potant Hypsamque Alabimque sonoros
et perlucentem splendenti gurgite Achaten,
qui fontis, uage Chrysa, tuos et pauperis aluei
230Hipparin ac facilem superari gurgite parco
Pantagian rapidique colunt uada flaua Symaethi.
litora Thermarum, prisca dotata camena,
armauere suos, qua mergitur Himera ponto
Aeolio. nam diuiduas se scindit in oras
235nec minus occasus petit incita quam petit ortus.
Nebrodes gemini nutrit diuortia fontis,
quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.
Henna deum lucis sacras dedit ardua dextras.
hic specus ingentem laxans telluris hiatum
240caecum iter ad manis tenebroso limite pandit,
qua nouus ignotas Hymenaeus uenit in oras,
hac Stygius quondam stimulante cupidine rector
ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto
egit in inlicitas currum per inania terras.
245tum rapta praeceps Hennaea uirgine flexit
attonitos caeli uisus lucemque pauentis
in Styga rursus equos et praedam condidit umbris.
Romanos Petraea duces, Romana petiuit
foedera Callipolis lapidosique Engyon arui,
250Hadranum Ergetiumque simul telaque superba
lanigera Melite et litus piscosa Calacte,
quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo
caeruleis horret campis pascentia cete,
et qui correptas sorbentem uerticis haustu
255atque iterum e fundo iaculantem ad sidera puppis
Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
haec Latium manus et Laurentia signa fouebat.

Cetera Elissaeis aderat gens Sicana uotis.
mille Agathyrna dedit perflataque Trogilos Austris,
260mille Thoanteae sedes Phacelina Dianae.
tergemino uenit numero fecunda Panhormos,
seu siluis sectere feras seu retibus aequor
uerrere seu caelo libeat traxisse uolucrem.
non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
265sederunt, non frondosis Morgentia campis
abstinuit Marte infido. comitata Menaeis
uenit Amastra uiris et paruo nomine Tisse
et Netum et Mutyce pubesque liquentis Achaeti.
Sidonios Drepane atque undae clamosus Helorus
270et mox seruili uastata Triocala bello,
Sidonios Arbela ferox et celsus Ietas
et bellare Tabas docilis Cossyraque parua
nec maior† Megara iunctae concordibus ausis
iuuere et strato Gaulum spectabile ponto,
275cum sonat alcyones cantu nidosque natantis
immota gestat sopitis fluctibus unda.
ipsa Syracusae patulos urbs inclita muros
milite collecto uariisque impleuerat armis.
ductores facilem impelli laetamque tumultus
280uaniloquo plebem furiabant insuper ore:
numquam hoste intratos muros et quattuor arces,
et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis
ingenio portus urbs inuia fecerit umbram,
spectatum proauis: ter centum ante ora triremes
285unum naufragium, mersasque impune profundo
clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
flammabant uulgum geniti Carthagine fratres,
Poeni matre genus, sed quos, sub crimine pulsus
urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
290Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum
astus miscebant Tyrios leuitate Sicana.

Quae cernens ductor, postquam immedicabile uisum
seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
testatus diuos Siculorum amnesque lacusque
295et fontis, Arethusa, tuos, ad bella uocari
inuitum (quae sponte diu non sumpserit, hostem
induere arma sibi), telorum turbine uasto
adgreditur muros atque armis intonat urbi.
par omnis simul ira rapit, certantque ruuntque.
300turris multiplici surgens ad sidera tecto
exibat, tabulata decem cui crescere Graius
fecerat et multas nemorum consumpserat umbras.
armatam hinc igni pinum et deuoluere saxa
certabant calidaeque picis diffundere pestem.
305huic procul ardentem iaculatus lampada Cimber
conicit et lateri telum exitiabile figit.
pascitur adiutus Vulcanus turbine uenti,
gliscentemque trahens turris per uiscera labem
perque altam molem et totiens nascentia tecta
310scandit ouans rapidusque uorat crepitantia flammis
robora et, ingenti simul exundante uapore
ad caelum, uictor nutantia culmina lambit.
implentur fumo et nebula caliginis atrae,
nec cuiquam euasisse datur, ceu fulminis ictu
315correptae rapido in cineres abiere ruinae.

Par contra pelago miseris fortuna carinis.
namque ubi se propius tectis urbique tulere,
qua portus muris pacatas adplicat undas,
improuisa nouo pestis conterruit astu.
320trabs fabre teres atque erasis undique nodis
nauali similis malo praefixa gerebat
uncae tela manus: ea celso ex aggere muri
bellantis curui rapiebat in aera ferri
unguibus et mediam reuocata ferebat in urbem.
325nec solos uis illa uiros, quin saepe triremem
belligerae rapuere trabes, cum desuper actum
incuterent puppi chalybem morsusque tenacis.
qui, simul adfixo uicina in robora ferro
sustulerant sublime ratem, miserabile uisu,
330per subitum rursus laxatis arte catenis
tanta praecipitem reddebant mole profundo
ut totam haurirent undae cum milite puppem.
his super insidiis angusta foramina murus
arte cauata dabat, per quae clam fundere tela
335tutum erat, opposito mittentibus aggere ualli.
nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem
spicula ab hoste uia uicibus contorta redirent.
calliditas Graia atque astus pollentior armis
Marcellum tantasque minas terraque marique
340arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum.

Vir fuit Isthmiacis decus immortale colonis,
ingenio facile ante alios telluris alumnos,
nudus opum, sed cui caelum terraeque paterent.
ille, nouus pluuias Titan ut proderet ortu
345fuscatis tristis radiis, ille, haereat anne
pendeat instabilis tellus, cur foedere certo
hunc adfusa globum Tethys circumliget undis
nouerat atque una pelagi lunaeque labores,
et pater Oceanus qua lege effunderet aestus.
350non illum mundi numerasse capacis harenas
uana fides. puppis etiam constructaque saxa
feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.

Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
adnabat centum late Sidonia uelis
355classis subsidio et scindebat caerula rostris.
erigitur subitas in spes Arethusia proles
adiungitque suas portu progressa carinas.
nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
addubitat mersisque celer fodit aequora remis.
360uerberibus torsere fretum: salis icta frequenti
albescit pulsu facies, perque aequora late
spumat canenti sulcatus gurgite limes.
insultant pariter pelago, ac Neptunia regna
tempestate noua trepidant. tum uocibus aequor
365personat, et clamat scopulis clamoris imago.
ac iam diffusus uacua bellator in unda
cornibus ambierat patulos ad proelia fluctus,
nauali claudens umentem indagine campum:
ac simili curuata sinu diuersa ruebat
370classis et artabat lunato caerula gyro.
nec mora: terrificis saeuae stridoribus aeris,
per uacuum late cantu resonante profundum,
increpuere tubae, quis excitus aequore Triton
expauit tortae certantia murmura conchae.
375uix meminere maris: tam uasto ad proelia nisu
incumbunt proni positisque in margine puppis
extremae plantis nutantes spicula torquent.
sternitur effusis pelagi media area telis,
celsaque anhelatis exurgens ictibus alnus
380caerula nigranti findit spumantia sulco.

Ast aliae latere atque incussi roboris ictu
detergent remos, aliae per uiscera pinus
tramissis ipso retinentur uulnere rostris
quo retinent. medias inter sublimior ibat
385terribilis uisu puppis, qua nulla per omne
egressa est Libycis maior naualibus aeuum.
sed quater haec centum numeroso remige pontum
pulsabat tonsis, ueloque superba capaci
cum rapidum hauriret Borean et cornibus omnis
390colligeret flatus, lento se robore agebat,
intraret fluctus solis ceu pulsa lacertis:
procurrunt leuitate agili docilesque regentis
audiuisse manum Latio cum milite puppes.

Has ut per laeuum uenientis aequor Himilco
395in latus obliquas iussamque incurrere proram
conspexit, propere diuis in uota uocatis
aequoris, intento uolucrem de more sagittam
adsignat neruo, utque oculis librauit in hostem
et calamo monstrauit iter, diuersa relaxans
400brachia deduxit uultu comitante per auras
in uulnus telum ac residentis puppe magistri
adfixit plectro dextram. nec deinde regenda
puppe manus ualuit flectenti immortua clauo.
dumque ad opem accurrit ceu capta nauita puppe,
405ecce iterum fatoque pari neruoque sagitta
in medium perlapsa globum transuerberat ictu
orba gubernacli subeuntem munera Taurum.

Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
410numen erat celsae puppis uicina Dione.
sed superingestis propior quia subdita telis
bella capessebat, media subsedit in unda
diuisitque fretum. clamantum spumeus ora
Nereus implet aquis, palmaeque, trahente profundo,
415luctantum frustra summis in fluctibus extant.
hic audax ira magno per caerula saltu
Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
appulerant nexae ferri compage triremes)
euadit tabulata super flammaque comantem
420multifida pinum celso de culmine quassat.
inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
ammentante Noto, Poenorum aplustribus ignes.
intrat diffusos pestis Vulcania passim
atque implet dispersa foros: trepidatur omisso
425summis remigio, sed enim tam rebus in artis
fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
at rapidus feruor, per pinguis unguine taedas
inlapsus, flammis uictricibus insonat alueo.
qua nondum tamen intulerat uim Dardana lampas
430parcebatque uapor, saxorum grandine dirus
arcebat fatumque ratis retinebat Himilco.
hic miser, igniferam dum uentilat aere pinum,
murali saxo per lubrica sanguine transtra
uoluitur in fluctus Lycchaei uulnere Cydnus.
435fax nidore graui foedauit comminus auras
ambusto instridens pelago. ferus inde citatum
missile adorata contorquet Sabratha puppe
(Hammon numen erat Libycae gentile carinae
cornigeraque sedens spectabat caerula fronte):
440‘Fer, pater, adflictis, fer,’ ait ‘Garamantice uates,
rebus opem inque Italos da certa effundere tela.’
has inter uoces tremulo uenit agmine cornus
et Neptunicolae transuerberat ora Telonis.

Vrgebant nihilo leuius iam in limine mortis,
445quos fuga praecipitis partem glomerarat in unam
puppis, adhuc uacuam taedae. sed, proxima cursu
fulmineo populatus, ineuitabilis ardor
correptam flammis inuoluit ouantibus alnum.
primus, ope aequorei funis delapsus in undas,
450qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus,
ambustus socium remis aufertur Himilco.
proxima nudarunt miserandi fata Batonis
desertam ductore ratem. bonus ille per artem
crudo luctari pelago atque exire procellas.
455idem, quid Boreas, quid uellet crastinus Auster,
anteibat, nec peruigilem tu fallere uultum
obscuro quamuis cursu, Cynosura, ualeres.
is, postquam aduersis nullus modus, ‘Accipe nostrum,
Hammon, sanguinem,’ ait ‘spectator cladis iniquae.’
460atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem
excipit et large sacra inter cornua fundit.

Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus
et mutare casas infido marmore uisum.
465at princeps generis quanto maiora parauit
intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
Sicelides Musae, dexter donauit auena
Phoebus Castalia et iussit, proiectus in herba
si quando caneret, laetos per prata, per arua
470ad Daphnin properare greges riuosque silere.
ille ubi septena modulatus harundine carmen
mulcebat siluas, non umquam tempore eodem
Siren adsuetos effudit in aequore cantus,
Scyllaei tacuere canes, stetit atra Charybdis,
475et laetus scopulis audiuit iubila Cyclops.
progeniem hauserunt et nomen amabile flammae.

Innatat ecce super transtris fumantibus asper
Ornytos ac longam sibimet facit aequore mortem,
qualis Oiliades, fulmen iaculante Minerua,
480surgentis domuit fluctus ardentibus ulnis.
transigitur ualida medius, dum se adleuat, alni
cuspide Marmarides Sciron. pars subnatat unda
membrorum, pars extat aquis totumque per aequor
portatur, rigido, miserandum, immortua rostro.
485accelerant puppes utrimque atque ora ruentum
sanguinei feriunt remorum aspergine rores.
ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat
pulsibus et ualido superabat remige uentos.
quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus
490dum temptat, saeua truncatur membra bipenni,
ac fert haerentis trabibus ratis incita palmas.

Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum.
hic, aeuo quamquam nondum excessisset ephebos,
seu laeui traxere dei, seu feruida corda
495nec sat maturus laudum bellique cupido,
arma puer niueis aptarat picta lacertis
et freta gaudebat celsa turbare Chimaera.
iamque super Rutula, super et Garamantide pinu
ibat ouans, melior remo meliorque sagitta,
500et iam turrigerum demerserat aequore Nessum.
heu puero malesuada rudi noua gloria pugnae!
dum cristam galeae trucis exuuiasque precatur
de duce Marcello superos temerarius, hasta
excepit raptim uulnus letale remissa,
505pro qualis! seu splendentem sub sidera nisu
exigeret discum, iaculo seu nubila supra
surgeret, aligeras ferret seu puluere plantas
uix tacto, uel dimensi spatia improba campi
transiret uelox saltu, decuere labores.
510sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto,
sat laudis. cur facta, puer, maiora petebas?
illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
fleuerunt freta, fleuerunt Cyclopia saxa
515et Cyane et Anapus et Ortygie Arethusa.

Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
quaque uehebatur Crantor Sidonius Io
concurrunt. iniecta ligant hinc uincula ferri
atque illinc, steteruntque rates ad proelia nexae.
520nec iaculo aut longe certatur harundine fusa:
comminus et gladio terrestria proelia miscent.
perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit
monstrauitque uiam; uasta sed mole catenas
hortatur socios et uincla abrumpere ferri
525ac parat hostili resoluta puppe receptos
auehere et paribus pelago diducere ab armis—
Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro
atque inde antiquae nomen feritatis amabat.
ubera praebuerat paruo lupa, corporis alti
530terribilis moles, mens aspera, uultus in ira
semper et ad caedes Cyclopia corde libido.
isque relaxatis membrorum pondere uinclis
impulerat puppim et mergebat gurgite tonsas
duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
535ni propere duro nitentem exurgere uelox
adfixet transtro. uix morte incepta remittit:
namque manus seruat dum suetos languida ductus,
ignauum summo traxit super aequore remum.

Perculsi cuneo Poeni densentur in unum,
540quod caret hoste, latus, subito cum pondere uictus,
insiliente mari, summergitur alueus undis.
scuta uirum cristaeque et inerti spicula ferro
tutelaeque deum fluitant. hic robore fracto
pugnat inops chalybis seseque in proelia rursus
545armat naufragio, remis male feruidus ille
festinat spoliare ratem, discrimine nullo
nautarum interdum conuulsa sedilia torquens.
non plectro ratis aut frangendae in uulnera prorae
parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
550uulneribus patulis intrat mare. mox sua ponto
singultante anima propulsa refunditur unda.
nec desunt, qui correptos complexibus artis
immergant pelago et, iaculis cessantibus, hostem
morte sua perimant. remeantum gurgite mentes
555crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti.
haurit sanguineus contorta cadauera uertex.
hinc clamor, gemitus illinc mortesque fugaeque
remorumque fragor flictuque sonantia rostra.
perfusum bello feruet mare. fessus acerbis
560terga fuga celeri Libyae conuertit ad oras
exigua sese furatus Himilco carina.

Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
et iam captiuae uinclis ad litora longo
ordine ducuntur puppes. flagrantibus alto
565stant aliae taedis. splendet lucente profundo
Mulciber, et tremula uibratur imagine pontus.
ardet nota fretis Cyane pennataque Siren,
ardet et Europe, niuei sub imagine tauri
uecta Ioue ac prenso tramittens aequora cornu,
570et quae fusa comas curuum per caerula piscem
Nereis umenti moderatur roscida freno.
uritur undiuagus Python et corniger Hammon
et, quae Sidonios uultus portabat Elissae,
bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
575at uinclis trahitur cognata in litora Anapus
Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
ducitur et Libyae puppis signata figuram
et Triton captiuus et ardua rupibus Aetne,
spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.

580Nec mora tum trepidos hac clade inrumpere muros
signaque ferre deum templis iam iamque fuisset,
ni subito importuna lues inimicaque pestis,
inuidia diuum pelagique labore parata,
polluto miseris rapuisset gaudia caelo.
585criniger aestiferis Titan feruoribus auras
et patulam Cyanen lateque palustribus undis
stagnantem Stygio Cocyti oppleuit odore
temporaque autumni laetis florentia donis
foedauit rapidoque accendit fulminis igni.
590fumabat crassus nebulis caliginis aer,
squalebat tellus uitiato feruida dorso
nec uictum dabat aut ullas languentibus umbras,
atque ater picea uapor expirabat in aethra.
uim primi sensere canes. mox nubibus atris
595fluxit deficiens penna labente uolucris.
inde ferae siluis sterni. tum serpere labes
Tartarea atque haustis populari castra maniplis.
arebat lingua, et gelidus per uiscera sudor
corpore manabat tremulo. descendere fauces
600abnuerant siccae iussorum alimenta ciborum.
aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
igneus efflatur sitientum spiritus ora.
lumina ferre grauem uix sufficientia lucem
unca nare iacent, saniesque immixta cruore
605expuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis.
heu dolor! insignis notis bellator in armis
ignauo rapitur leto. iactantur in ignem
dona superba uirum, multo Mauorte parata.
succubuit medicina malis. cumulantur aceruo
610labentum et magno cineres sese aggere tollunt.
passim etiam deserta iacent inhumataque late
corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
serpit pascendo crescens Acherusia pestis
nec leuiore quatit Trinacria moenia luctu
615Poenorumque parem castris fert atra laborem.
aequato par exitio et communis ubique
ira deum atque eadem leti uersatur imago.

Nulla tamen Latios fregit uis dura malorum,
incolumi ductore, uiros, clademque rependit
620unum inter strages tutum caput. ut grauis ergo
primum letiferos repressit Sirius aestus,
et minuere auidae mortis contagia pestes,
ceu, sidente Noto cum se maria alta reponunt,
propulsa inuadit piscator caerula cumba,
625sic tandem ereptam morbis grassantibus armat
Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
circumstant alacres signa auditisque tubarum
respirant laeti clangoribus. itur in hostem,
et, si fata ferant, iuuat inter proelia ferro
630posse mori. socium miseret, qui sorte pudenda
in morem pecudum effudere cubilibus atris
inlaudatam animam. tumulos inhonoraque busta
respiciunt, et uel nullo iacuisse sepulcro
quam debellari morbis placet. ardua primus
635ad muros dux signa rapit. tenuata iacendo
et macie in galeis abscondunt ora, malusque,
ne sit spes hosti, uelatur casside pallor.
infundunt rapidum conuulsis moenibus agmen
condensique ruunt: tot bellis inuia tecta
640totque uno introitu capiuntur militis arces.

Totum, qua uehitur Titan, non ulla per orbem
tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis.
tot delubra deum totque intra moenia portus,
adde fora et celsis suggesta theatra columnis
645certantisque mari moles, adde ordine longo
innumeras spatioque domos aequare superbas
rura. quid, inclusos porrecto limite longis
porticibus sacros iuuenum certamine lucos?
quid tot captiuis fulgentia culmina rostris
650armaque fixa deis, aut quae Marathonius hostis
perdidit aut Libya quae sunt aduecta subacta?
hic Agathocleis sedes ornata tropaeis,
hic mites Hieronis opes; hic sancta uetustas
artificum manibus. non usquam clarior illo
655gloria picturae saeclo; non aera iuuabat
†quem scire Ephyren; fuluo certauerit auro
uestis spirantis referens subtemine uultus—
quae radio caelat Babylon uel murice picto
laeta Tyros, quaeque Attalicis uariata per artem
660aulaeis scribuntur acu aut Memphitide tela.
iam simul argento fulgentia pocula, mixta
quis gemma quaesitus honos, simulacra deorum
numen ab arte datum seruantia; munera Rubri
praeterea ponti depexaque uellera ramis,
665femineus pudor.

His tectis opibusque potitus
Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
inque suo positum nutu, stent moenia regum
an nullos oriens uideat lux crastina muros,
670ingemuit nimio iuris tantumque licere
horruit et propere reuocata militis ira
iussit stare domos, indulgens templa uetustis
incolere atque habitare deis. sic parcere uictis
pro praeda fuit, et sese contenta nec ullo
675sanguine pollutis plausit Victoria pennis.
tu quoque ductoris lacrimas, memorande, tulisti,
defensor patriae, meditantem in puluere formas
nec turbatum animi tanta feriente ruina.
ast relicum uulgus resoluta in gaudia mente
680certarunt uicti uictoribus. aemulus ipse
ingenii superum seruando condidit urbem.
ergo extat saeclis stabitque insigne tropaeum
et dabit antiquos ductorum noscere mores.

Felices populi, si, quondam ut bella solebant,
685nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes!
at, ni cura uiri qui nunc dedit otia mundo
effrenum arceret populandi cuncta furorem,
nudassent auidae terrasque fretumque rapinae.