Ausonius, Decimus Magnus, Mosella
Hugh G. Evelyn-White, Ed.

Transieram celerem nebuloso flumine Navam,
addita miratus veteri nova moenia Vinco,
aequavit Latias ubi quondam Gallia Cannas
infletaeque iacent inopes super arva catervae.
5unde iter ingrediens nemorosa per avia solum
et nulla humani spectans vestigia cultus
praetereo arentem sitientibus undique terris
Dumnissum riguasque perenni fonte Tabernas
arvaque Sauromatum nuper metata colonis:
10et tandem primis Belgarum conspicor oris
Noiomagum, divi castra inclita Constantini.
purior hic campis aer Phoebusque sereno
lumine purpureum reserat iam sudus Olympum.
nec iam, consertis per mutua vincula ramis,
15quaeritur exclusum viridi caligine caelum: [p. 226]
sed liquidum iubar et rutilam visentibus aethram
libera perspicui non invidet aura diei.
in speciem quin me patriae cultumque nitentis
Burdigalae blando pepulerunt omnia visu,
20culmina villarum pendentibus edita ripis
et virides Baccho colles et amoena fluenta
subter labentis tacito rumore Mosellae.
Salve, amnis laudate agris, laudate colonis,
dignata imperio debent cui moenia Belgae:
25amnis odorifero iuga vitea consite Baccho,
consite gramineas, amnis viridissime, ripas:
naviger, ut pelagus, devexas pronus in undas,
ut fluvius, vitreoque lacus imitate profundo
et rivos trepido potis aequiperare meatu,
30et liquido gelidos fontes praecellere potu;
omnia solus habes, quae fons, quae rivus et amnis
et lacus et bivio refluus manamine pontus,
tu placidis praelapsus aquis nec murmura venti
ulla, nec occulti pateris luctamina saxi:
35non spirante 1 vado rapidos properare 2 meatus
cogeris, extantes medio non aequore terras
interceptus habes, iusti ne demat honorem
nominis, exclusum si dividat insula flumen,
tu duplices sortite vias, et cum amne secundo
40defluis, ut celeres feriant vada concita remi,
et cum per ripas nusquam cessante remulco [p. 228]
intendunt collo malorum vincula nautae.
ipse tuos quotiens miraris in amne recursus,
legitimosque putas prope segnius ire meatus?
45tu neque limigenis ripam praetexeris ulvis,
nec piger inmundo perfundis litora caeno:
sicca in primores pergunt vestigia lymphas.
i nunc, et Phrygiis sola levia consere crustis
tendens marmoreum laqueata per atria campum,
50ast ego despectis, quae census opesque dederunt,
naturae mirabor opus, non dira nepotum
laetaque iacturis ubi luxuriatur egestas,
hic solidae sternunt umentia litora harenae,
nec retinent memores vestigia pressa figuras.
55Spectans vitreo per levia terga profundo,
secreti nihil amnis habens: utque almus aperto
panditur intuitu 1 liquidis obtutibus aer
nec placidi prohibent oculos per inania venti,
sic demersa procul durante per intima visu
60cernimus, arcanique patet penetrale profundi,
cum vada lene meant liquidarum et lapsus aquarum
prodit caerulea dispersas luce figuras:
quod sulcata levi crispatur harena meatu,
inclinata tremunt viridi quod gramina fundo:
65usque sub ingenuis agitatae fontibus herbae
vibrantes patiuntur aquas lucetque latetque
calculus et viridem distinguit glarea muscum,
tota Caledoniis talis patet ora Britannis,
cum virides algas et rubra corallia nudat
70aestus et albentes concharum germina bacas,
delicias hominum, locupletibus atque sub undis [p. 230]
adsimulant nostros imitata monilia cultus:
haud aliter placidae subter vada laeta Mosellae
detegit admixtos non concolor herba lapillos.
75Intentos tamen usque oculos errore fatigant
interludentes, examina lubrica, pisces,
sed neque tot species obliquatosque natatus
quaeque per adversum succedunt agmina flumen,
nominaque et cunctos numerosae stirpis alumnos
80edere fas aut ille sinit, cui cura secundae
sortis et aequorei cessit tutela tridentis.
tu mihi flumineis habitatrix Nais in oris
squamigeri gregis ede choros liquidoque sub alveo
dissere caeruleo fluitantes amne catervas.
85Squameus herbosas capito inter lucet harenas,
viscere praetenero fartim congestus aristis
nec duraturus post bina trihoria mensis,
purpureisque salar stellatus tergora guttis
et nullo spinae nociturus acumine rhedo
90effugiensque oculos celeri levis umbra natatu.
Juque per obliqui fauces vexate Saravi,
qua bis terna fremunt scopulosis ostia pilis,
cum defluxisti famae maioris in amnem,
liberior laxos exerces, barbe, natatus:
95tu melior peiore aevo, tibi contigit omni
spirantum ex numero non inlaudata senectus. [p. 232]
Nec te puniceo rutilantem viscere, salmo,
transierim, latae cuius vaga verbera caudae
gurgite de medio summas referuntur in undas,
100occultus placido cum proditur aequore pulsus.
tu loricato squamosus pectore, frontem
lubricus et dubiae facturus fercula cenae,
tempora longarum fers incorrupte morarum,
praesignis maculis capitis, cui prodiga nutat
105alvus opimatoque fluens abdomine venter.
quaeque per Illyricum, per stagna binominis Histri
spumarum indiciis caperis, mustela, natantum,
in nostrum subvecta fretum, ne laeta Mosellae
flumina tam celebri defrudarentur alumno.
110quis te naturae pinxit color! atra superne
puncta notant tergum, qua lutea circuit iris;
lubrica caeruleus perducit tergora fucus;
corporis ad medium fartim pinguescis, at illinc
usque sub extremam squalet cutis arida caudam.
115Nec te, delicias mensarum, perca, silebo,
amnigenos inter pisces dignande marinis,
solus puniceis facilis contendere mullis:
nam neque gustus iners solidoque in corpore partes
segmentis coeunt, sed dissociantur aristis.
120hic etiam Latio risus praenomine, cultor
stagnorum, querulis vis infestissima ranis,
lucius, obscuras ulva caenoque lacunas
obsidet, hic nullos mensarum lectus ad usus
fervet fumosis olido nidore popinis. [p. 234]
125Quis non et virides, vulgi solacia, tineas
norit et alburnos, praedam puerilibus hamis,
stridentesque focis, obsonia plebis, alausas?
teque inter species geminas neutrumque et utrumque,
qui nec dum salmo, nec iam salar ambiguusque
130amborum medio, sario, intercepte sub aevo?
tu quoque flumineas inter memorande cohortes,
gobio, non geminis maior sine pollice palmis,
praepinguis, teres, ovipara congestior alvo
propexique iubas imitatus, gobio, barbi.
135Nunc, pecus aequoreum, celebrabere, magne silure:
quem velut Actaeo perductum tergora olivo
amnicolam delphina reor: sic per freta magnum
laberis et longi vix corporis agmina solvis
aut brevibus deprensa vadis aut fluminis ulvis.
140at cum tranquillos moliris in amne meatus,
te virides ripae, te caerula turba natantum,
te liquidae mirantur aquae: diffunditur alveo
aestus et extremi procurrunt margine fluctus,
talis Atlantiaco quondam ballena profundo,
145cum vento motuve suo telluris ad oras
pellitur: exclusum exundat mare magnaque surgunt
aequora vicinique timent decrescere montes,
hic tamen, hic nostrae mitis ballena Mosellae
exitio procul est magnoque honor additus amni.
150Iam liquidas spectasse vias et lubrica pisces
agmina multiplicesque satis numerasse catervas,
inducant aliam spectacula vitea pompam
sollicitentque vagos Baccheia munera visus, [p. 236]
qua sublimis apex longo super ardua tractu
155et rupes et aprica iugi flexusque sinusque
vitibus adsurgunt naturalique theatro.
Gauranum sic alma iugum vindemia vestit
et Rhodopen proprioque nitent Pangaea Lyaeo;
sic viret Ismarius super aequora Thracia collis;
160sic mea flaventem pingunt vineta Garumnam.
summis quippe iugis tendentis in ultima clivi
conseritur viridi fluvialis margo Lyaeo.
laeta operum plebes festinantesque coloni
vertice nunc summo properant, nunc deiuge dorso,
165certantes stolidis clamoribus, inde viator
riparum subiecta terens, hinc navita labens,
probra canunt seris cultoribus: adstrepit ollis
et rupes et silva tremens et concavus amnis.
Nec solos homines delectat scaena locorum:
170hic ego et agrestes Satyros et glauca tuentes
Naidas extremis credam concurrere ripis,
capripedes agitat cum laeta protervia Panas
insultantque vadis trepidasque sub amne sorores
terrent, indocili pulsantes verbere fluctum;
175saepe etiam mediis furata e collibus uvas
inter Oreiadas Panope fluvialis amicas
fugit lascivos paganica numina Faunos.
dicitur et, medio cum sol stetit igneus orbe,
ad commune fretum Satyros vitreasque sorores [p. 238]
180consortes celebrare choros, cum praebuit horas
secretas hominum coetu flagrantior aestus.
tune insultantes sua per freta ludere Nymphas
et Satyros mersare vadis rudibusque natandi
per medias exire manus, dum lubrica falsi
185membra petunt liquidosque favent pro corpore fluctus.
sed non haec spectata ulli nec cognita visu
fas mihi sit pro parte loqui: secreta tegatur
et commissa suis lateat reverentia rivis.
Illa fruenda palam species, cum glaucus opaco
190respondet colli fluvius, frondere videntur
fluminei latices et palmite consitus amnis,
quis color ille vadis, seras cum propulit umbras
Hesperus et viridi perfundit monte Mosellam!
tota natant crispis iuga motibus et tremit absens
195pampinus et vitreis vindemia turget in undis.
adnumerat virides derisus navita vites,
navita caudiceo fluitans super aequora lembo
per medium, qua sese amni confundit imago
collis et umbrarum confinia conserit amnis.
200Haec quoque quam dulces celebrant spectacula pompas,
remipedes medio certant cum flumine lembi [p. 240]
et varios ineunt flexus viridesque per oras
stringunt attonsis pubentia germina pratis!
puppibus et proris alacres gestire magistros
205impubemque manum super amnica terga vagantem
dum spectat viridis qua surgit ripa colonus, non sentit1 transire diem, sua seria ludo
posthabet 2; excludit veteres nova gratia curas.
quales Cumano despectat in aequore ludos
Liber, sulphurei cum per iuga consita Gauri
210perque vaporiferi graditur vineta Vesevi,
cum Venus Actiacis Augusti laeta triumphis
ludere lascivos fera proelia iussit Amores, .
qualia Niliacae classes Latiaeque triremes
subter Apollineae gesserunt Leucados arces;
215aut Pompeiani Mylasena pericula belli
Euboicae referunt per Averna sonantia cumbae;
innocuos ratium pulsus pugnasque iocantes
naumachiae Siculo quales spectante Peloro
caeruleus viridi reparat sub imagine pontus:
220non aliam speciem petulantibus addit ephebis
pubertasque amnis et picti rostra phaseli.
hos Hyperionio cum sol perfuderit aestu,
reddit nautales vitreo sub gurgite formas
et redigit pandas inversi corporis umbras.
225utque agiles motus dextra laevaque frequentant [p. 242]
et commutatis alternant pondera remis,
unda refert alios simulacra umentia nautas.
ipsa suo gaudet simulamine nautica pubes,
fallaces fluvio mirata redire figuras.
230sic, ubi compositos ostentatura capillos
(candentem late speculi explorantis honorem
cum primum carae nutrix admovit alumnae)
laeta ignorato fruitur virguncula ludo
germanaeque putat formam spectare puellae:
235oscula fulgenti dat non referenda metallo
aut fixas praetemptat acus aut frontis ad oram
vibratos captat digitis extendere crines:
talis ad umbrarum ludibria nautica pubes
ambiguis fruitur veri falsique figuris.
240Iam vero accessus faciles qua ripa ministrat,
scrutatur toto populatrix turba profundo
heu male defensos penetrali flumine pisces,
hic medio procul amne trahens umentia lina
nodosis decepta plagis examina verrit;
245ast hic, tranquillo qua labitur agmine flumen,
ducit corticeis fluitantia retia signis;
ille autem scopulis deiectas pronus in undas
inclinat lentae convexa cacumina virgae,
inductos escis iaciens letalibus hamos.
250quos ignara doli postquam vaga turba natantum
rictibus invasit patulaeque per intima fauces
sera occultati senserunt vulnera ferri,
dum trepidant, subit indicium crispoque tremori
vibrantis saetae nutans consentit harundo,
255nec mora et excussam stridenti verbere praedam
dexter in obliquum raptat puer; excipit ictum [p. 244]
spiritus, ut raptis quondam per inane flagellis
aura crepat motoque adsibilat aere ventus.
exultant udae super arida saxa rapinae
260luciferique pavent letalia tela diei.
cuique sub amne suo mansit vigor, aere nostro
segnis anhelatis vitam consumit in auris.
iam piger invalido vibratur corpore plausus,
torpida supremos patitur iam cauda tremores
265nec coeunt rictus, haustas sed hiatibus auras .
reddit mortiferos expirans branchia flatus.
sic, ubi fabriles exercet spiritus ignes,
accipit alterno cohibetque foramine ventos
lanea fagineis adludens parma cavernis.
270vidi egomet quosdam leti sub fine trementes
collegisse animas, mox in sublime citatos
cernua subiectum praeceps dare corpora in amnem,
desperatarum potientes rursus aquarum.
quos impos damni puer inconsultus ab alto
275impetit et stolido captat prensare natatu.
sic Anthedonius Boeotia per freta Glaucus,
gramina gustatu postquam exitialia Circes
expertus carptas moribundis piscibus herbas
sumpsit, Carpathium subiit novus accola pontum.
280ille hamis et rete potens, scrutator operti
Nereos, aequoream solitus converrere Tethyn,
inter captivas fluitavit praedo catervas.
Talia despectant longo per caerula tractu
pendentes saxis instanti culmine villae, [p. 246]
285quas medius dirimit sinuosis flexibus errans
amnis, et alternas comunt praetoria ripas.
Quis modo Sestiacum pelagus, Nepheleidos Helles
aequor, Abydeni freta quis miretur ephebi?
quis Chalcedonio constratum ab litore pontum,
290regis opus magni, mediis euripus ubi undis
Europaeque Asiaeque vetat concurrere terras?
non hic dira freti rabies, non saeva furentum
proelia caurorum; licet hic commercia linguae
iungere et alterno sermonem texere pulsu,
295blanda salutiferas permiscent litora voces,
et voces et paene manus: resonantia utrimque
verba refert concurrens fluctibus echo.
Quis potis innumeros cultusque habitusque retexens
pandere tectonicas per singula praedia formas?
300non hoc spernat opus Gortynius aliger, aedis
conditor Euboicae, casus quem fingere in auro
conantem Icarios patrii pepulere dolores:
non Philo Cecropius, non qui laudatus ab hoste
clara Syracosii traxit certamina belli,
305forsan et insignes hominumque operumque labores [p. 248]
hic habuit decimo celebrata volumine Marcei
hebdomas, hic clari viguere Menecratis artes
atque Ephesi spectata manus vel in arce Minervae
Ictinus, magico cui noctua perlita fuco
310adlicit omne genus volucres perimitque tuendo.
conditor hic forsan fuerit Ptolomaidos aulae
Dinochares, quadrata cui in fastigia cono
surgit ipsa suas consumit pyramis umbras,
iussus ob incesti qui quondam foedus amoris
315Arsinoen Pharii suspendit in aere templi.
spirat enim tecti testudine virus achates
adflatamque trahit ferrato crine puellam.
Hos ergo aut horum similes est credere dignum
Belgarum in terris scaenas posuisse domorum,
320molitos celsas fluvii decoramina villas.
haec est natura sublimis in aggere saxi, [p. 250]
haec procurrentis fundata crepidine ripae,
haec refugit captumque sinu sibi vindicat amnem.
illa tenens collem, qui plurimus imminet amni,
325usurpat faciles per culta, per aspera visus
utque suis fruitur dives speculatio terris,
quin etiam riguis humili pede condita pratis
compensat celsi bona naturalia montis
sublimique minans irrumpit in aethera tecto,
330ostentans altam, Pharos ut Memphitica, turrim.
huic proprium clausos consaepto gurgite pisces
apricas scopulorum inter captare novales.
haec summis innixa iugis labentia subter
flumina despectu iam caligante tuetur,
335atria quid memorem viridantibus adsita pratis?
innumerisque super nitentia tecta columnis?
quid quae fluminea substructa crepidine fumant
balnea, ferventi cum Mulciber haustus operto
volvit anhelatas tectoria per cava flammas,
340inclusum glomerans aestu spirante vaporem?
vidi ego defessos multo sudore lavacri
fastidisse lacus et frigora piscinarum,
ut vivis fruerentur aquis, mox amne refotos
plaudenti gelidum flumen pepulisse natatu. [p. 252]
345quod si Cumanis huc adforet hospes ab oris,
crederet Euboicas simulacra exilia Baias
his donasse locis: tantus cultusque nitorque
adlicit et nullum parit oblectatio luxum,
Sed mihi qui tandem finis tua glauca fluenta
350dicere dignandumque mari memorare Mosellam,
innumeri quod te diversa per ostia late
incurrunt amnes? quamquam differre meatus
possent, sed celerant in te consumere nomen,
namque et Promeae Nemesaeque adiuta meatu
355Sura tuas properat non degener ire sub undas,
Sura interceptis tibi gratificata fluentis,
nobilius permixta tuo sub nomine, quam si
ignoranda patri contenderet ostia Ponto,
te rapidus Celbis, te marmore clarus Erubris
360festinant famulis quam primum adlambere lymphis:
nobilibus Celbis celebratus piscibus, ille
praecipiti torquens cerealia saxa rotatu
stridentesque trahens per levia marmora serras
audit perpetuos ripa ex utraque tumultus,
365praetereo exilem Lesuram tenuemque Drahonum
nec fastiditos Salmonae usurpo fluores:
naviger undisona dudum me mole Saravus
tota veste vocat, longum qui distulit amnem,
fessa sub Augustis ut volveret ostia muris. [p. 254]
370nec minor hoc, tacitum qui per sola pinguia labens
stringit frugiferas felix Alisontia ripas.
mille alii, prout quemque suus magis impetus urget,
esse tui cupiunt: tantus properantibus undis
ambitus aut mores, quod si tibi, dia Mosella,
375Smyrna suum vatem vel Mantua clara dedisset,
cederet Iliacis Simois memoratus in oris
nec praeferre suos auderet Thybris honores.
da veniam, da, Roma potens! pulsa, oro, facessat
invidia et Latiae Nemesis non cognita linguae:
contigit haec melior, Thybris, tibi gloria, quod tu 1
380imperii sedem Romaeque tuere penates.2
Salve, magne parens frugumque virumque, Mosella!
te clari proceres, te bello exercita pubes,
aemula te Latiae decorat facundia linguae,
quin etiam mores et laetum fronte serena
385ingenium natura tuis concessit alumnis.
nec sola antiquos ostentat Roma Catones,
aut unus tantum iusti spectator et aequi
pollet Aristides veteresque inlustrat Athenas.
Verum ego quid laxis nimium spatiatus habenis
390victus amore tui praeconia detero? conde,
Musa, chelyn, pulsis extremo carmine netis.
tempus erit, cum me studiis ignobilis oti
mulcentem curas seniique aprica foventem
materiae commendet honos; cum facta viritim [p. 256]
395Belgarum patriosque canam decora inclita mores:
mollia subtili nebunt mihi carmina filo
Pierides tenuique aptas subtemine telas
percurrent: dabitur nostris quoque purpura fusis,
quis mihi tum non dictus erit? memorabo quietos
400agricolas legumque catos fandique potentes,
praesidium sublime reis; quos curia summos
municipum vidit proceres propriumque senatum,
quos praetextati celebris facundia ludi
contulit ad veteris praeconia Quintiliani,
405quique suas rexere urbes purumque tribunal
sanguine et innocuas inlustravere secures;
aut Italum populos aquilonigenasque Britannos
praefecturarum titulo tenuere secundo;
quique caput rerum Romam, populumque patresque,
410tantum non primo rexit sub nomine, quamvis
par fuerit primis: festinet solvere tandem
errorem Fortuna suum libataque supplens
praemia iam veri fastigia reddat honoris
nobilibus repetenda nepotibus, at modo coeptum
415detexatur opus, dilata et laude virorum
dicamus laeto per rura virentia tractu
felicem fluvium Rhenique sacremus in undas.
Caeruleos nunc, Rhene, sinus hyaloque virentem
pande peplum spatiumque novi metare fluenti [p. 258]
420fraternis cumulandus aquis, nec praemia in undis
sola, sed augustae veniens quod moenibus urbis
spectavit iunctos natique patrisque triumphos,
hostibus exactis Nicrum super et Lupodunum
et fontem Latiis ignotum annalibus Histri.
425haec profligati venit modo laurea belli:
hinc alias aliasque feret, vos pergite iuncti
et mare purpureum gemino propellite tractu,
neu vereare minor, pulcherrime Rhene, videri:
invidiae nihil hospes habet, potiere perenni
430nomine: tu fratrem famae securus adopta.
dives aquis, dives Nymphis, largitor utrique
alveus extendet geminis divortia ripis
communesque vias diversa per ostia pandet.
accedent vires, quas Francia quasque Chamaves
435Germanique tremant: tunc verus habebere limes.
a ccedet tanto geminum tibi nomen ab amni,
cumque unus de fonte fluas, dicere bicornis.
Haec ego, Vivisca ducens ab origine gentem,
Belgarum hospitiis non per nova foedera notus,
440Ausonius, nomen Latium, patriaque domoque [p. 260]
Gallorum extremos inter celsamque Pyrenen,
temperat ingenuos qua laeta Aquitanica mores,
audax exigua fide concino. fas mihi sacrum
perstrinxisse amnem tenui libamine Musae.
445nec laudem adfecto, veniam peto. sunt tibi multi,
alme amnis, sacros qui sollicitare fluores
Aomdum totamque solent haurire Aganippen.
ast ego, quanta mei dederit se vena liquoris,
Burdigalam cum me in patriam nidumque senectae
450Augustus, pater et nati, mea maxima cura,
fascibus Ausoniis decoratum et honore curuli
mittent emeritae post munera disciplinae,
latius Arctoi praeconia persequar amnis,
addam urbes, tacito quas subterlaberis alveo,
455moeniaque antiquis te prospectantia muris;
addam praesidiis dubiarum condita rerum,
sed modo securis non castra, sed horrea Belgis;
addam felices ripa ex utraque colonos
teque inter medios hominumque boumque labores
460stringentem ripas et pinguia culta secantem.
non tibi se Liger anteferet, non Axona praeceps,
Matrona non, Gallis Belgisque intersita finis,
Santonico refluus non ipse Carantonus aestu,
concedes gelido, Durani, de monte volutus
465amnis, et auriferum postponet Gallia Tamen [p. 262]
insanumque ruens per saxa rotantia late
in mare purpureum, dominae tamen ante Mosellae
numine adorato, Tarbellicus ibit Aturrus.
Corniger externas celebrande Mosella per oras,
470nec solis celebrande locis, ubi fonte supremo
exeris auratum taurinae frontis honorem,
quave trahis placidos sinuosa per arva meatus,
vel qua Germanis sub portibus ostia solvis:
si quis honos tenui volet adspirare camenae,
475perdere si quis in his dignabitur otia musis,
ibis in ora hominum laetoque fovebere cantu,
te fontes vivique lacus, te caerula noscent
flumina, te veteres pagorum gloria luci;
te Druna, te sparsis incerta Druentia ripis
480Alpinique colent fluvii duplicemque per urbem
qui meat et Dextrae Rhodanus dat nomina ripae;
te stagnis ego caeruleis magnumque sonoris
amnibus, aequoreae te commendabo Garumnae. [p. 264]