previous next

Click on a word to bring up parses, dictionary entries, and frequency statistics

[p. 316] Quidnam esse, Brute,1 causae putem, cur, cum constemus ex animo et corpore, corporis curandi tuendique causa quaesita sit ars atque eius2 utilitas deorum inmortalium3 inventioni consecrata, animi autem medicina nec tam desiderata4 sit, ante quam inventa, nec tam culta, posteaquam cognita est, nec tam multis grata et probata, pluribus etiam suspecta et invisa? an quod corporis gravitatem et dolorem animo iudicamus, animi morbum corpore non sentimus? ita fit ut animus de se ipse tum5 iudicet, cum id ipsum, quo iudicatur, aegrotet. [2] Quodsi talis nos natura genuisset, ut eam ipsam intueri et perspicere eademque optima duce cursum vitae conficere possemus, haut678 erat sane quod quisquam rationem ac doctrinam9 requireret.10 nunc parvulos nobis dedit igniculos, quos celeriter malis moribus opinionibusque depravati11 sic restinguimus, ut nusquam naturae lumen appareat. sunt enim ingeniis [p. 317] nostris semina12 innata virtutum, quae si adolescere13 liceret,14 ipsa nos ad beatam vitam natura perduceret. nunc autem, simul atque editi in lucem et suscepti sumus, in omni continuo pravitate et in summa opinionum perversitate versamur, ut paene cum lacte nutricis errorem suxisse videamur. cum vero parentibus redditi, dein15 magistris traditi sumus, tum16 ita variis imbuimur17 erroribus, ut vanitati veritas et opinioni18 confirmatae19 natura20 ipsa cedat. [3] accedunt etiam poëtae, qui cum magnam speciem doctrinae sapientiaeque prae se tulerunt, audiuntur leguntur ediscuntur et inhaerescunt penitus in mentibus. cum vero eodem quasi maxumus quidam21 magister populus accessit22 atque omnis undique ad vitia consentiens multitudo, tum plane inficimur opinionum pravitate a naturaque desciscimus,23 ut nobis optime naturae vim vidisse24 videantur, qui nihil melius homini, nihil magis expetendum, nihil praestantius honoribus, imperiis, populari gloria iudicaverunt. ad25 quam fertur optumus quisque veramque illam honestatem expetens,26 quam unam natura maxime anquirit,27 in summa inanitate versatur consectaturque nullam eminentem effigiem virtutis,28 sed adumbratam imaginem gloriae. est enim gloria solida quaedam res et expressa, non adumbrata; ea est consentiens laus bonorum, incorrupta29 vox bene iudicantium de excellenti30 virtute, ea virtuti resonat [p. 318] tamquam imago;31 quae quia recte factorum plerumque comes est, non est32 bonis viris repudianda.33 [4] illa autem, quae se eius imitatricem esse volt,34 temeraria atque inconsiderata et plerumque peccatorum vitiorumque laudatrix, fama popularis, simulatione honestatis formam35 eius pulchritudinemque corrumpit. qua caecitate homines, cum quaedam etiam praeclara cuperent eaque36 nescirent nec ubi nec qualia essent, funditus alii everterunt37 suas civitates, alii ipsi occiderunt. atque hi quidem optuma petentes non tam voluntate quam cursus errore falluntur. quid? qui38 pecuniae cupiditate, qui voluptatum libidine feruntur,39 quorumque ita perturbantur animi, ut non multum absint ab insania, quod insipientibus contingit40 omnibus,41 is42 nullane43 est adhibenda curatio? utrum quod minus noceant animi aegrotationes quam corporis, an quod corpora curari possint, animorum medicina nulla sit? [5] at et morbi44 perniciosiores pluresque sunt animi quam corporis;45 hi enim ipsi46 odiosi sunt, quod ad animum pertinent47 eumque sollicitant,48animusque aeger”, ut ait Ennius,49semper errat neque pati50 neque perpeti potest, cupere numquam desinit.” quibus duobus morbis, ut omittam alios, aegritudine et cupiditate,51 qui tandem possunt in corpore esse graviores? qui vero probari potest ut sibi mederi animus non possit, cum ipsam medicinam corporis animus invenerit, cumque ad corporum sanationem multum ipsa corpora et natura valeat [p. 319] nec omnes,52 qui curari se passi sint, continuo etiam convalescant,53 animi autem, qui se sanari voluerint praeceptisque sapientium paruerint, sine ulla dubitatione sanentur? [6] est profecto animi medicina, philosophia;54 cuius auxilium non ut in corporis morbis petendum est foris, omnibusque opibus viribus,55 ut nosmet ipsi nobis mederi possimus, elaborandum est. Quamquam de universa philosophia, quanto opere et expetenda esset et colenda, satis, ut arbitror, dictum est in Hortensio.56 de maxumis autem rebus nihil fere intermisimus postea nec disputare nec scribere. his autem libris exposita sunt ea quae57 a58 nobis cum familiaribus nostris in Tusculano erant disputata. sed quo niam duobus superioribus de morte et de dolore dictum est, tertius dies disputationis hoc tertium volumen efficiet. [7] ut enim in Academiam nostram descendimus inclinato iam in postmeridianum tempus die, poposci eorum aliquem, qui aderant,59 causam disserendi. tum res acta sic est:
Videtur mihi cadere in sapientem aegritudo.

Num reliquae quoque perturbationes animi, formidines libidines60 iracundiae? haec enim fere sunt eius modi,61 quae Graeci πάθη62 appellant; ego poterammorbos”, et id verbum esset e verbo, sed in consuetudinem nostram non caderet. nam misereri, invidere, gestire, laetari, haec omnia morbos Graeci appellant, motus animi rationi non obtemperantis, nos autem hos eosdem motus concitati animi recte, ut opinor, perturbationes dixerimus, morbos autem non satis usitate,6364 nisi quid aliud tibi videtur. [p. 320]

Mihi vero isto modo.

[8] Haecine65 igitur cadere in sapientem putas?

Prorsus existimo.

Ne ista gloriosa sapientia non magno aestimanda est, siquidem non multum differt ab insania.

Quid? tibi66 omnisne animi commotio videtur insania?

Non mihi quidem soli, sed, id quod admirari67 saepe soleo, maioribus quoque nostris hoc ita visum intellego multis saeculis ante Socratem,68 a quo haec omnis, quae est de vita et de moribus, philosophia manavit.

Quonam69 tandem modo?

Quia nomen insaniae significat mentis aegrotationem et morbum, id est insanitatem et aegrotum animum, quam appellarunt insaniam.70 [9] (omnis autem perturbationes animi morbos philosophi appellant negantque stultum quemquam his morbis vacare. qui autem in morbo sunt, sani non sunt; et omnium insipientium animi in morbo sunt: omnes insipientes igitur insaniunt71). sanitatem enim72 animorum positam in tranquillitate quadam constantiaque censebant; his rebus mentem vacuam appellarunt insaniam, propterea quod in perturbato animo sicut in corpore sanitas esse non posset.73 [10] nec minus illud acute, quod animi adfectionem lumine mentis carentem nominaverunt amentiam eandemque dementiam.74 ex quo intellegendum est eos qui haec rebus nomina posuerunt sensisse75 hoc idem, [p. 321] quod a Socrate acceptum diligenter Stoici retinuerunt, omnis insipientes esse non sanos. qui est76 enim animus in aliquo morbomorbos autem hos perturbatos motus,77 ut modo dixi, philosophi appellant—, non magis est sanus quam id corpus quod78 in morbo est. ita fit ut sapientia sanitas sit animi, insipientia autem quasi insanitas quaedam, quae est insania eademque dementia;79 multoque melius haec notata sunt verbis Latinis quam Graecis. [11] quod aliis quoque multis locis reperietur;80 sed id alias, nunc, quod instat. totum igitur id81 quod quaerimus quid et quale sit,82 verbi vis ipsa declarat. eos enim sanos quoniam intellegi necesse est, quorum mens motu quasi morbo perturbata nullo83 sit, qui84 contra adfecti85 sint, hos insanos appellari necesse est. itaque nihil melius, quam quod est in consuetudine sermonis Latini, cum exisse ex potestate dicimus eos, qui ecfrenati86 feruntur aut libidine aut iracundiaquamquam ipsa iracundia libidinis est pars; sic enim definitur: iracundia ulciscendi libido87—; qui igitur exisse ex potestate88 dicuntur, idcirco dicuntur, quia non sint in potestate mentis, cui regnum totius animi a natura tributum est. Graeci autem μανίαν89 unde appellent, non facile dixerim; eam tamen ipsam90 distinguimus nos melius quam illi. hanc enim insaniam, quae iuncta stultitiae91 patet latius,92 a furore disiungimus.93 Graeci volunt illi quidem, sed parum valent verbo: [p. 322] quem nos furorem, μελαγχολίαν94 illi vocant; quasi vero atra bili95 solum mens ac non96 saepe vel iracundia graviore vel timore97 vel dolore moveatur;98 quo genere Athamantem Alcmaeonem99 Aiacem Orestem furere dicimus. qui ita sit adfectus, eum dominum esse rerum suarum vetant duodecim100 tabulae; itaque non est scriptumsi insanus”, sedsi furiosus101 escit”. stultitiam102 enim censuerunt constantia,103 id est sanitate, vacantem posse tamen tueri mediocritatem officiorum et vitae communem cultum atque usitatum; furorem autem104 esse rati sunt mentis ad omnia caecitatem. quod cum maius105 esse videatur quam insania, tamen eius modi est, ut furor in sapientem cadere possit, non possit insania.106107 sed haec alia quaestio est; nos ad propositum revertamur. [12]

Cadere, opinor, in sapientem aegritudinem tibi dixisti videri.

Et vero ita existimo.

Humanum id quidem, quod ita existumas. non enim silice nati sumus, sed est naturale in animis tenerum108 quiddam109 atque molle, quod110 aegritudine quasi tempestate quatiatur,111 nec absurde Crantor ille, qui in112 [p. 323] nostra Academia vel in primis fuit nobilis, “minimeinquit113adsentior is qui istam nescio quam indolentiam magno opere laudant, quae114 nec potest ulla115 esse nec debet. ne aegrotus sim;116 si117 inquitfuero,118 sensus adsit,119 sive secetur quid sive avellatur a corpore. nam istuc nihil dolere120 non sine magna mercede contingit inmanitatis in animo, stuporis in corpore.121” [13] sed videamus ne haec oratio sit hominum adsentantium nostrae inbecillitati et indulgentium mollitudini; nos autem audeamus non solum ramos amputare miseriarum, sed omnis radicum fibras122 evellere. tamen aliquid relinquetur fortasse; ita sunt altae123 stirpes stultitiae; sed relinquetur id solum quod erit necessarium. Illud quidem sic habeto, nisi sanatus animus sit, quod sine philosophia fieri non potest, finem miseriarum nullum fore.124 quam ob rem, quoniam coepimus, tradamus nos ei curandos: sanabimur, si volemus. et progrediar quidem longius: non enim de aegritudine solum, quamquam id quidem125 primum, sed de omni animi, ut ego posui, perturbatione, morbo, ut Graeci volunt, explicabo. et primo, si placet, Stoicorum more agamus, qui breviter astringere solent argumenta; deinde nostro instituto vagabimur. [p. 324] [14]

Qui fortis est, idem est fidens (quoniam confidens126 mala consuetudine loquendi127 in vitio ponitur, ductum verbum a128 confidendo, quod laudis129 est). qui autem est fidens, is profecto non extimescit; discrepat enim a timendo130 confidere.131 atqui,132 in quem cadit aegritudo, in eundem timor; quarum enim rerum praesentia sumus in aegritudine, easdem inpendentes et venientes133 timemus. ita fit ut fortitudini aegritudo repugnet.134 veri simile est igitur, in quem cadat135 aegritudo, cadere in eundem136 timorem et infractionem137 quidem138 animi139 et demissionem.140 quae in quem cadunt, in eundem cadit, ut serviat, ut victum, si quando,141 se esse fateatur. quae qui recipit, recipiat idem necesse est timiditatem et ignaviam. non cadunt autem haec in virum fortem: igitur ne aegritudo quidem. at nemo sapiens nisi fortis: non cadet142 ergo in sapientem aegritudo. [15] Praeterea necesse est, qui fortis sit, eundem esse magni animi;143 qui magni animi sit, invictum; qui invictus sit, eum144 res humanas despicere atque infra se positas arbitrari. despicere autem nemo potest eas res,145 propter quas aegritudine adfici potest;146 ex quo efficitur fortem virum aegritudine numquam adfici. omnes autem sapientes fortes: non cadit igitur in sapientem aegritudo. Et quem ad modum oculus conturbatus147 non est probe adfectus ad suum munus fungendum,148 et reliquae partes totumve corpus statu cum est motum, deest officio suo et muneri, [p. 325] sic conturbatus149 animus non est aptus ad exequendum150 munus suum. munus autem animi est ratione bene uti; et sapientis animus ita semper adfectus est, ut ratione optime utatur; numquam igitur est perturbatus. at151 aegritudo perturbatio est animi: semper igitur ea sapiens vacabit.152 [16]

Veri etiam simile illud153 est, qui sit temperansquem Graeci σώφρονα appellant eamque virtutem σωφροσύνην vocant, quam soleo equidem tum temperantiam, tum moderationem appellare, non numquam etiam modestiam; sed haud154 scio an recte ea virtus frugalitas appellari possit, quod angustius apud Graecos valet, qui frugi homines χρησίμους appellant, id est tantum modo utilis; at illud est latius; omnis enim abstinentia, omnis innocentia (quae apud Graecos usitatum nomen nullum habet, sed habere potest155 ἀβλάβειαν;156 nam est innocentia adfectio157 talis animi158 quae noceat nemini)—reliquas etiam159 virtutes frugalitas continet.160 quae nisi tanta esset, et si is angustiis, quibus plerique putant, teneretur, numquam esset L. Pisonis cognomen tanto opere laudatum. [17] sed quia, nec qui propter metum praesidium reliquit,161 quod est ignaviae, nec qui propter avaritiam clam depositum162 non reddidit, quod est iniustitiae, nec qui propter temeritatem male rem gessit, quod est stultitiae, frugi appellari solet, eo tris virtutes, fortitudinem iustitiam prudentiam, frugalitas complexa est (etsi hoc quidem commune est virtutum; omnes163 enim inter se nexae [p. 326] et iugatae sunt164): reliqua igitur et quarta virtus sit165 ipsa frugalitas. eius enim videtur esse proprium motus animi adpetentis regere et sedare semperque166 adversantem167 libidini moderatam in omni re servare constantiam. cui contrarium vitium nequitia dicitur. [18] frugalitas, ut opinor, a fruge, qua nihil melius e168 terra, nequitia ab eo (etsi erit hoc fortasse durius, sed temptemus: lusisse169 putemur,170 si nihil sit) ab eo, quod nequicquam est in tali homine, ex quo idemnihili171 dicitur.—qui sit frugi igitur vel, si mavis, moderatus et temperans, eum necesse est esse172 constantem; qui autem constans, quietum; qui quietus, perturbatione omni vacuum, ergo etiam aegritudine. et sunt illa sapientis:173 aberit igitur a sapiente aegritudo.

Itaque non inscite Heracleotes Dionysius174 ad ea disputat, quae apud Homerum Achilles queritur hoc, ut opinor, modo:

Corque meum penitus turgescit tristibus iris,175
Cum decore atque omni me orbatum laude recordor.
num manus adfecta recte est, cum in tumore est, aut num aliud quodpiam176 membrum tumidum ac turgidum non vitiose se habet? [19] sic igitur inflatus et tumens animus in vitio est. sapientis autem animus semper vacat vitio, numquam turgescit, numquam tumet; at irati177 animus eius modi est: numquam igitur sapiens irascitur. nam si irascitur, etiam concupiscit; proprium [p. 327] est enim irati cupere, a quo laesus videatur, ei quam maxumum dolorem inurere. qui autem id concupierit, eum necesse est, si id178 consecutus sit, magno opere179 laetari. ex quo fit, ut alieno malo gaudeat; quod quoniam non cadit in sapientem, ne ut irascatur quidem cadit.180 sin181 autem caderet in sapientem aegritudo, caderet etiam iracundia; qua quoniam vacat, aegritudine etiam vacabit. [20] Etenim si sapiens in aegritudinem182 incidere posset,183 posset etiam in misericordiam, posset in invidentiam (non dixiinvidiam”, quae tum184 est, cum invidetur; ab invidendo autem invidentia recte dici potest, ut effugiamus185 ambiguum nomen invidiae.186 quod verbum ductum187 est a nimis intuendo fortunam alterius, ut est in Melanippo: “quisnam florem188 liberum invidit meum?” male Latine videtur, sed praeclare Accius; ut enimvidere”, sicinvidere florem189 rectius quamflori”. nos consuetudine prohibemur; [21] poëta ius suum tenuit et dixit audacius)—cadit igitur in eundem et misereri et invidere.190 nam qui dolet rebus alicuius adversis, idem alicuius etiam secundis dolet,191 ut Theophrastus interitum deplorans Callisthenis sodalis sui, rebus Alexandri prosperis angitur, itaque dicit Callisthenem incidisse in hominem summa potentia summaque fortuna, sed ignarum quem ad modum rebus secundis uti conveniret. atqui, quem ad modum [p. 328] misericordia aegritudo est ex alterius rebus adversis, sic invidentia aegritudo est ex alterius rebus secundis. in quem igitur cadit misereri, in eundem etiam invidere;192 non193 cadit autem invidere in sapientem: ergo ne misereri quidem. quodsi aegre ferre194195 sapiens soleret, misereri etiam soleret. abest ergo a196 sapiente aegritudo. [22]

Haec sic197 dicuntur a Stoicis concludunturque contortius. sed latius aliquando198 dicenda sunt et diffusius; sententiis tamen utendum eorum potissimum, qui199 maxime forti et, ut ita dicam, virili utuntur ratione atque sententia. nam Peripatetici, familiares nostri, quibus nihil est uberius, nihil eruditius, nihil gravius, mediocritates vel perturbationum vel morborum animi mihi non sane probant. omne enim malum, etiam mediocre,200 malum201 est; nos autem id agimus, ut id in sapiente nullum sit omnino. nam ut corpus, etiamsi mediocriter aegrum est, sanum non est, sic in animo ista mediocritas caret sanitate. itaque praeclare nostri, ut alia multa, molestiam sollicitudinem angorem propter similitudinem corporum aegrorum aegritudinem202 nominaverunt. [23] hoc propemodum verbo Graeci omnem animi perturbationem appellant; vocant enim πάθος,203 id est morbum, quicumque est motus in animo turbidus. nos melius: aegris enim corporibus simillima animi est aegritudo, at204 non similis aegrotationis est libido, non inmoderata laetitia, quae est voluptas animi elata et gestiens.205 ipse etiam metus non est morbi admodum similis, quamquam aegritudini206 est finitimus, sed proprie, ut aegrotatio in corpore, sic aegritudo [p. 329] in animo nomen habet207 non seiunctum a dolore. doloris huius igitur origo nobis explicanda est, id est causa efficiens aegritudinem in animo tamquam aegrotationem in corpore. nam ut medici causa morbi208 inventa curationem esse inventam putant,209 sic nos causa aegritudinis reperta medendi210 facultatem reperiemus. [24]

Est igitur causa omnis in opinione, nec vero aegritudinis211 solum, sed etiam reliquarum omnium perturbationum, quae sunt genere quattuor, partibus plures. nam cum omnis perturbatio sit animi motus vel rationis expers vel rationem aspernans vel rationi non oboediens, isque motus aut boni aut mali opinione citetur bifariam, quattuor perturbationes aequaliter distributae sunt. nam duae sunt ex opinione boni; quarum altera, voluptas gestiens, id est praeter modum elata212 laetitia, opinione praesentis magni alicuius boni, altera, cupiditas, quae recte vel libido dici potest, quae est inmoderata adpetitio opinati magni boni rationi non obtemperans,213 [25] —ergo haec duo genera, voluptas gestiens et libido, bonorum opinione turbantur, ut214 duo reliqua, metus et215 aegritudo, malorum. nam et metus216 opinio magni mali inpendentis217 et aegritudo est opinio magni mali praesentis, et quidem recens opinio talis mali, ut in eo rectum218 [p. 330] videatur esse angi, id autem est, ut219 220 is qui doleat oportere opinetur se dolere. his autem perturbationibus, quas in221222 vitam223 hominum stultitia quasi quasdam Furias inmittit atque incitat,224 omnibus viribus atque opibus repugnandum est, si volumus hoc, quod datum est vitae, tranquille placideque traducere.

Sed cetera alias; nunc aegritudinem, si possumus, depellamus. id enim sit225 propositum, quandoquidem eam tu videri tibi in sapientem cadere dixisti, quod ego nullo modo existimo; taetra enim res est, misera, detestabilis, omni226 contentione, velis, ut ita dicam, remisque fugienda. [26] qualis enim tibi ille videtur

Ta/ntalo progna/tus, Pelope na/tus, qui quondam a/227 socru228
Oe/nomao rege Hi/ppodameam229 ra/ptis nanctus230 nu/ptiis—?
Iovis iste quidem pronepos.231 tamne ergo abiectus tamque fractus? “Noli/te
inquit
hospite/s ad me adi/re, ilico232 i/stic,233234
Ne co/ntagio/ mea boni/s umbrave o/bsit.
Tanta235 vis sce/leris in co/rpore hae/ret.
tu te,236 Thyesta, damnabis orbabisque luce propter vim sceleris alieni? quid? illum filium Solis nonne patris ipsius luce indignum putas?
Refu/gere oculi, co/rpus macie exta/buit,237238
Lacrimae/ peredere u/more239 exangui/s genas, [p. 331]
Situm i/nter oris240 bárba paedore241 hórrida atque242
Intónsa infuscat péctus inluvié243 scabrum.
haec mala, o stultissime Aeeta,244 ipse tibi addidisti; non inerant in is quae tibi casus invexerat, et quidem inveterato malo, cum tumor animi resedissetest autem aegritudo, ut docebo, in opinione mali recentis245246—; sed maeres videlicet regni desiderio, non filiae. illam enim oderas, et iure fortasse; regno non aequo animo carebas. est autem inpudens247 luctus maerore se248 conficientis, quod imperare non liceat liberis. [27] Dionysius249 quidem tyrannus Syracusis expulsus Corinthi pueros docebat: usque eo imperio carere non poterat. Tarquinio vero quid impudentius, qui bellum gereret cum is qui eius non tulerant250 superbiam? is cum restitui in regnum nec Veientium251 nec Latinorum252 armis potuisset, Cumas contulisse se dicitur inque ea urbe senio et aegritudine esse confectus. Hoc tu igitur censes sapienti accidere posse, ut aegritudine opprimatur, id est miseria? nam cum omnis perturbatio miseria est, tum carnificina est aegritudo. habet ardorem libido, levitatem laetitia gestiens, humilitatem metus, sed aegritudo maiora quaedam, tabem cruciatum adflictationem foeditatem, lacerat exest animum planeque conficit. hanc nisi exuimus sic ut abiciamus, miseria carere non possumus. [28]

Atque hoc quidem perspicuum est, tum253 aegritudinem existere, cum quid ita visum sit, ut magnum quoddam [p. 332] malum adesse et urgere videatur. Epicuro autem placet opinionem mali aegritudinem esse254 natura,255 ut, quicumque intueatur in aliquod maius malum, si id sibi accidisse opinetur, sit continuo in aegritudine.256 Cyrenaici non omni malo257 aegritudinem258 effici censent, sed insperato et necopinato malo. est id quidem non mediocre ad aegritudinem augendam: videntur enim omnia repentina graviora. ex hoc et illa iure laudantur:

E/go cum genui, tu/m morituros259 sci/vi et ei rei260 su/stuli.
Prae/terea261 ad Troia/m cum misi ob de/fendendam Grae/ciam,
Sci/bam262 me in morti/ferum bellum, no/n in epulas mi/ttere.
[29] haec igitur praemeditatio futurorum malorum lenit eorum adventum, quae venientia longe ante videris. itaque apud Euripiden a Theseo dicta laudantur; licet263 enim, ut saepe facimus, in Latinum illa convertere:
Nam qui hae/c audita a do/cto meminisse/m viro,
Futu/ras mecum co/mmentabar mi/serias:
Aut mo/rtem acerbam aut264 e/xili maesta/m fugam
Aut se/mper aliquam mo/lem meditaba/r mali,
Ut, si/ qua invecta di/ritas casu/ foret,
Ne me i/nparatum cu/ra lacerare/t repens.265
[30] quod autem Theseus a docto se audisse dicit, id de se ipso266 loquitur Euripides. fuerat enim auditor Anaxagorae, quem ferunt nuntiata morte filii dixisse: “sciebam me genuisse mortalem.” quae vox declarat is esse [p. 333] haec acerba, quibus non fuerint cogitata. ergo id quidem non dubium, quin omnia, quae mala putentur, sint inprovisa graviora. itaque quamquam non haec una res efficit maximam aegritudinem, tamen, quoniam multum potest provisio animi et praeparatio ad minuendum dolorem, sint semper omnia homini humana meditata. et267 nimirum haec est illa praestans et divina sapientia, et perceptas penitus et pertractatas res humanas habere, nihil admirari,268 cum acciderit, nihil, ante quam evenerit, non evenire posse arbitrari.
Quam ob rem o/mnis, cum secu/ndae res sunt ma/xume, tum ma/xume269270
Medita/ri secum opo/rtet, quo pacto a/dversam271 aerumna/m ferant.272
Peri/cla,273 damna pe/regre rediens se/mper secum co/gitet,274
Aut fi/li275 peccatum au/t uxoris mo/rtem aut morbum fi/liae,
Commu/nia esse haec, ne/ quid horum umquam a/ccidat animo/ novum;276
Quicqui/d praeter277 spem eve/niat, omne id de/putare esse i/n lucro.278279
ergo hoc280 Terentius a philosophia sumptum cum tam commode dixerit, nos, e quorum fontibus id haustum est, non et dicemus hoc melius et constantius sentiemus? [31] hic est enim ille voltus semper idem, quem dicitur Xanthippe praedicare solita in281 viro suo fuisse Socrate:282 [p. 334] eodem semper se vidisse exeuntem283 illum domo et revertentem. Nec vero ea frons erat, quae M. Crassi284 illius veteris, quem semel ait in omni vita risisse285 Lucilius, sed tranquilla et serena; sic enim accepimus. iure autem erat semper idem voltus, cum mentis, a qua is fingitur, nulla fieret286 mutatio. quare accipio equidem287 a Cyrenaicis haec arma contra casus et eventus, quibus eorum advenientes impetus diuturna praemeditatione frangantur,288 simulque iudico malum illud opinionis esse, non naturae; si enim in re esset,289 cur fierent provisa leviora? [32]

Sed est, isdem de rebus quod dici possit subtilius, si prius Epicuri sententiam viderimus. qui censet290 necesse esse omnis in aegritudine esse, qui se in malis esse arbitrentur, sive illa ante provisa et expectata sint sive inveteraverint. nam neque vetustate minui mala nec fieri praemeditata leviora, stultamque etiam esse meditationem futuri mali aut fortasse ne futuri quidem: satis esse odiosum malum omne, cum venisset;291 qui autem semper cogitavisset accidere posse aliquid adversi, ei fieri illud sempiternum malum; si vero ne futurum quidem sit,292 frustra suscipi miseriam voluntariam;293 ita semper angi aut accipiendo aut cogitando malo. [33] Levationem autem aegritudinis in duabus rebus ponit, avocatione a cogitanda molestia et revocatione294 ad contemplandas voluptates. parere295 enim censet animum rationi posse et, quo illa ducat, sequi. vetat igitur ratio intueri molestias, abstrahit ab acerbis [p. 335] cogitationibus, hebetem296 aciem ad miserias contemplandas facit;297 a quibus cum cecinit298 receptui, inpellit299 rursum et incitat ad conspiciendas totaque mente contrectandas300 varias voluptates,301 quibus ille et praeteritarum memoria et spe consequentium sapientis vitam refertam putat.302 Haec nostro more nos diximus, Epicurii303 dicunt suo; sed quae304 dicant, videamus, quo modo, neglegamus. [34]

Principio male reprehendunt praemeditationem rerum futurarum. nihil est enim quod tam optundat305 elevetque aegritudinem quam perpetua in omni vita cogitatio nihil esse quod non accidere possit, quam meditatio condicionis306 humanae, quam vitae lex commentatioque parendi, quae non hoc adfert, ut semper maereamus, sed ut numquam. neque enim, qui rerum naturam, qui vitae varietatem, qui inbecillitatem307 generis humani cogitat, maeret, cum haec cogitat, sed tum vel308 maxime sapientiae fungitur munere: utrumque enim consequitur, ut et considerandis rebus humanis proprio309 philosophiae fruatur310 officio et adversis casibus triplici consolatione sanetur,311 primum quod nihil ei accidit nisi quod posse accidere diu cogitaverit,312 quae cogitatio una maxime molestias omnis extenuat et diluit, deinde quod humana humane313 ferenda intellegit, postremo quod videt malum nullum [p. 336] esse nisi culpam, culpam autem nullam esse, cum id, quod ab homine non potuerit praestari,314 evenerit.315 [35]

Nam revocatio316 illa, quam adfert,317 cum a contuendis nos malis avocat, nulla est. non est enim in nostra potestate fodicantibus is318 rebus, quas malas esse opinemur, dissimulatio vel oblivio:319 lacerant, vexant, stimulos admovent, ignis adhibent, respirare non sinunt, et tu oblivisci iubes, quod contra naturam est, qui, quod a natura320 datum est, auxilium extorqueas inveterati doloris? est enim tarda illa quidem321 medicina, sed tamen magna, quam adfert longinquitas et dies. Iubes me bona cogitare, oblivisci malorum. diceres aliquid, et magno quidem philosopho dignum, si ea bona esse sentires, quae essent homine dignissima. Pythagoras mihi si diceret aut Socrates aut Plato: “quid iaces aut quid maeres aut cur succumbis cedisque fortunae? [36] quae322 pervellere te forsitan potuerit et pungere, non potuit certe vires frangere. magna vis est in virtutibus; eas excita, si forte dormiunt. iam tibi aderit princeps fortitudo, quae te animo tanto esse coget, ut omnia, quae possint homini evenire, contemnas et pro nihilo putes. aderit temperantia, quae est eadem moderatio, a me quidem paulo ante appellata frugalitas, quae te turpiter et nequiter facere nihil patietur.323 quid est autem nequius aut turpius ecfeminato324 viro? ne iustitia quidem sinet te ista facere, cui minimum esse videtur in hac causa loci;325 quae tamen ita dicet dupliciter esse te iniustum, cum et alienum adpetas,326 qui mortalis natus condicionem327 postules inmortalium et graviter feras te, quod utendum [p. 337] acceperis, reddidisse. [37] prudentiae vero quid328 respondebis docenti virtutem sese esse contentam, quo modo ad bene vivendum, sic etiam ad beate? quae si extrinsecus religata pendeat et non et oriatur329 a se et rursus ad se revertatur et omnia sua complexa nihil quaerat aliunde, non intellego, cur aut verbis tam vehementer ornanda aut re tantopere expetenda videatur”—ad haec bona me330 si revocas, Epicure, pareo, sequor, utor te ipso duce, obliviscor etiam malorum, ut iubes, eoque facilius, quod ea ne in malis quidem ponenda censeo. sed traducis cogitationes meas ad voluptates. quas? corporis, credo, aut quae propter corpus vel recordatione vel spe cogitentur. num quid est aliud? rectene interpretor331 sententiam tuam? solent enim isti negare nos intellegere, quid dicat Epicurus. [38] hoc dicit, et hoc ille acriculus332 me audiente Athenis senex Zeno, istorum acutissimus, contendere et magna voce dicere solebat: eum esse333 beatum, qui praesentibus voluptatibus frueretur confideretque se fruiturum aut in omni aut in magna parte vitae dolore non interveniente, aut si interveniret, si summus foret, futurum brevem, sin productior, plus habiturum iucundi quam mali; haec cogitantem fore beatum, praesertim cum334 et ante perceptis bonis contentus esset et nec mortem nec deos extimesceret.335 habes formam Epicuri vitae beatae verbis Zenonis expressam, nihil ut possit negari.

Quid ergo? [39] huiusne vitae propositio et cogitatio aut Thyestem levare poterit aut Aeetam,336 de quo paulo ante dixi, aut Telamonem pulsum patria exulantem atque egentem? in quo haec admiratio fiebat: [p. 338]

Hi/cine337 est ille Te/lamon,338 modo quem glo/ria ad caelum e/xtulit,
Quem a/spectabant, cui/us ob os Grai339 o/ra obverteba/nt sua?340
[40] quodsi cui, ut ait idem, “simul animus cum re concidit341”, a gravibus illis antiquis philosophis petenda medicina est, non342343 ab his voluptariis. quam enim isti bonorum copiam dicunt? fac sane esse summum bonum non dolerequamquam id non vocatur voluptas, sed non necesse est nunc omnia—: idne est, quo traducti luctum levemus? sit sane summum malum dolere:344 in eo igitur qui non est, si malo careat, continuone fruitur summo bono? [41] Quid tergiversamur, Epicure, nec fatemur eam nos dicere voluptatem, quam tu idem, cum os perfricuisti, soles dicere? sunt haec tua verba necne? in eo quidem libro, qui continet345 omnem disciplinam tuam,—fungar enim iam interpretis munere, ne quis me putet fingeredicis haec: “nec equidem habeo, quod intellegam bonum illud, detrahens eas voluptates quae sapore percipiuntur, detrahens eas quae rebus percipiuntur veneriis, detrahens346 eas quae auditu e347 cantibus, detrahens eas etiam quae ex formis percipiuntur oculis348 suavis motiones, sive quae aliae voluptates in toto homine gignuntur quolibet349 sensu. nec vero ita dici potest, mentis laetitiam solam esse in bonis. laetantem enim mentem ita novi: spe eorum omnium, quae supra dixi, fore350 ut natura is351 potiens dolore careat.” [42] atque haec quidem his verbis, quivis ut intellegat, quam voluptatem norit [p. 339] Epicurus. deinde paulo infra: “saepe quaesiviinquit352ex is qui appellabantur sapientes, quid haberent quod in bonis353 relinquerent, si illa detraxissent, nisi si vellent voces inanis fundere: nihil ab is potui cognoscere. qui si virtutes ebullire volent et sapientias,354 nihil aliud dicent nisi eam viam,355 qua efficiantur eae356 voluptates quas supra dixi.357quae secuntur,358 in eadem sententia sunt, totusque liber, qui est359 de summo bono, refertus est et verbis et sententiis talibus. [43] ad hancine igitur vitam Telamonem illum revocabis, ut leves aegritudinem, et si quem tuorum adflictum maerore videris,360 huic361 acipenserem362 potius quam aliquem Socraticum libellum dabis?363 hydrauli364 hortabere ut audiat voces potius quam Platonis? expones,365 quae spectet,366 florida et varia? fasciculum ad naris admovebis? incendes odores et sertis redimiri iubebis et rosa? si vero aliquid etiam—, tum plane luctum omnem absterseris. [44] haec Epicuro confitenda sunt aut ea, quae modo expressa ad verbum dixi, tollenda de libro vel totus liber potius abiciundus; est enim confertus voluptatibus. Quaerendum igitur, quem ad modum aegritudine privemus367 eum qui ita dicat:
Pol mi/hi fortuna ma/gis nunc defit qua/m368 genus.369
Na/mque370 regnum su/ppetebat mi,371 u/t scias, quanto e/ loco,
Qua/ntis opibus, qui/bus de rebus la/psa fortuna a/ccidat.372
[p. 340] quid? huic calix mulsi impingendus est, ut plorare desinat,373 aut aliquid eius modi? ecce tibi ex altera parte ab eodem poëta; “ex opibus summis opis egens, Hector,374 tuae”—huic subvenire debemus; quaerit enim auxilium:
Qui/d petam prae/sidi375 aut e/xequar quo/ve nunc376
Au/xilio e/xili377 au/t fugae378 fre/ta sim?
A/rce et urbe o/rba sum. quo a/ccidam?379 quo a/pplicem?
Cui/ nec arae pa/triae domi stant, fra/ctae et disiectae/ iacent,
Fa/na flamma de/flagrata, to/sti alti380 stant pa/rietes
De/formati atque a/biete crispa
scitis quae sequantur, et illa in primis:381
O pa/ter, o patria, o Pri/ami domus,
Saeptum a/ltisono cardi/ne templum!
Vidi e/go te adstante382 ope ba/rbarica
Tecti/s caelatis la/queatis,
Auro e/bore instructam re/gifice.383
[45] o poëtam egregium! quamquam ab his cantoribus Euphorionis384 contemnitur. sentit omnia repentina et necopinata esse graviora; exaggeratis igitur regiis385 opibus, quae videbantur sempiternae fore, quid adiungit?
Haec o/mnia vidi infla/mmari,386
Priamo/ vi vitam evi/tari,
Iovis a/ram sanguine387 tu/rpari.388
[46] praeclarum carmen! est enim et rebus et verbis et modis lugubre. Eripiamus huic aegritudinem. quo modo? [p. 341] conlocemus in culcita plumea, psaltriam adducamus,389390 demus391 hedycrum,392 odorum incendamus scutellam, dulciculae potionis aliquid videamus393 et cibi? haec tandem bona sunt, quibus aegritudines gravissumae detrahantur? tu enim paulo ante ne intellegere394 quidem te395 alia ulla396 dicebas. revocari igitur oportere a397 maerore ad cogitationem bonorum conveniret mihi cum Epicuro, si, quid esset bonum, conveniret.

Dicet aliquis: quid ergo? tu Epicurum existimas398 ista voluisse, aut libidinosas eius fuisse sententias? ego vero minime; video enim ab eo dici multa severe, multa praeclare. itaque, ut saepe dixi, de acumine agitur eius, non de moribus; quamvis spernat399 voluptates eas quas modo laudavit, ego tamen meminero quod400 videatur ei summum bonum. non enim verbo solum posuit voluptatem, sed explanavit quid diceret: “saporeminquitet corporum complexum et ludos401 atque cantus et formas eas quibus oculi iucunde moveantur.” num fingo, num mentior? cupio refelli. quid enim laboro nisi ut veritas in omni quaestione explicetur? [47] 'at402 idem ait non crescere voluptatem dolore403 detracto,404 summamque esse voluptatem nihil dolere.405' paucis verbis tria magna peccata: unum, quod secum ipse pugnat. modo enim ne suspicari quidem se [p. 342] quicquam bonum, nisi sensus quasi titillarentur406 voluptate; nunc autem summam voluptatem esse dolore carere: potestne magis secum ipse pugnare? alterum peccatum, quod, cum in natura tria sint,407 unum gaudere, alterum dolere, tertium nec gaudere408 nec dolere, hic primum et tertium putat idem esse nec distinguit a non dolendo voluptatem. tertium peccatum commune cum quibusdam, quod, cum virtus maxime expetatur409 eiusque adipiscendae causa philosophia quaesita sit, ille a410 virtute summum bonum separavit. [48] 'at411 laudat412 saepe virtutem'. et quidem C. Gracchus,413 cum largitiones maximas fecisset et effudisset414 aerarium, verbis tamen defendebat aerarium. quid verba audiam, cum facta videam? L.415 Piso ille Frugi semper contra legem frumentariam dixerat. is lege lata consularis ad frumentum accipiundum416 venerat. animum417 advertit Gracchus in contione Pisonem stantem; quaerit audiente p. R., qui sibi constet, cum ea lege frumentum petat, quam dissuaserit.418noliminquitmea bona, Gracche, tibi viritim dividere libeat, sed, si facias,419 partem petam.” parumne420 declaravit vir gravis et sapiens lege Sempronia patrimonium publicum dissupari? lege orationes Gracchi, patronum aerarii esse dices. [49] negat Epicurus421 iucunde posse vivi, nisi cum virtute vivatur, negat ullam in sapientem vim esse fortunae, tenuem victum antefert copioso, negat ullum esse tempus, quo sapiens non beatus sit. omnia philosopho digna, sed cum voluptate pugnantia. “non istam dicit voluptatem”. dicat quamlibet; nempe eam dicit, in qua virtutis nulla pars insit. age, si voluptatem non intellegimus, ne dolorem [p. 343] quidem? nego igitur eius422 esse, qui423 dolore424 summum malum metiatur, mentionem facere virtutis. [50]

Et queruntur quidam Epicurei, viri optiminam nullum genus est minus malitiosum—, me studiose dicere contra Epicurum. ita credo, de honore aut de dignitate contendimus. mihi summum in animo bonum videtur, illi autem in corpore,425 mihi in virtute, illi in voluptate. et illi pugnant, et quidem vicinorum fidem implorantmulti autem sunt, qui statim convolent —; ego sum is qui dicam me non laborare, actum habiturum, quod egerint. [51] quid enim? de bello Punico agitur? de quo ipso cum aliud M. Catoni, aliud L. Lentulo videretur, nulla inter eos concertatio426 umquam fuit. hi nimis iracunde agunt, praesertim cum ab is non sane animosa defendatur sententia, pro qua non in senatu, non in contione,427 non apud exercitum neque ad428 censores dicere audeant. sed cum istis alias, et eo quidem animo, nullum ut certamen instituam, verum dicentibus facile cedam; tantum admonebo, si maxime verum sit ad corpus omnia referre sapientem sive, ut honestius dicam, nihil facere nisi quod expediat, sive omnia referre ad utilitatem suam, quoniam haec plausibilia non sunt, ut in sinu429 gaudeant, gloriose loqui desinant.430

Cyrenaicorum restat sententia; [52] qui tum aegritudinem censent existere, si necopinato quid evenerit. est id quidem magnum, ut supra431 dixi; etiam Chrysippo432433 ita videri scio, quod provisum ante non sit, id ferire434 vehementius; sed non sunt in hoc435 omnia. quamquam hostium436 repens adventus437 magis aliquanto438 conturbat [p. 344] quam expectatus, et maris subita tempestas quam ante provisa terret439 navigantes vehementius, et eius modi sunt pleraque. sed cum diligenter necopinatorum naturam consideres, nihil aliud reperias440 nisi omnia videri subita maiora, et quidem ob duas causas, primum quod, quanta sint quae accidunt,441 considerandi spatium non datur, deinde, cum442 videtur praecaveri potuisse, si provisum esset, quasi culpa contractum malum aegritudinem acriorem facit. [53] Quod ita esse dies declarat, quae procedens ita mitigat, ut isdem malis manentibus non modo leniatur aegritudo, sed in plerisque tollatur. Karthaginienses443 multi Romae servierunt, Macedones rege Perse capto; vidi etiam in Peloponneso, cum essem adulescens, quosdam Corinthios. hi poterant omnes eadem illa de Andromacha444 deplorare: “haec omnia vidi ... ”, sed iam445 decantaverant fortasse. eo enim erant voltu, oratione, omni reliquo motu et statu, ut eos Argivos aut Sicyonios446 diceres,447 magisque me moverant Corinthi subito aspectae448 parietinae quam ipsos Corinthios, quorum animis diuturna cogitatio callum vetustatis obduxerat. [54] legimus librum Clitomachi, quem ille eversa Karthagine misit consolandi causa ad captivos, cives suos; in eo est disputatio scripta Carneadis, quam se ait in commentarium rettulisse.449 cum ita positum esset, videri450 fore in aegritudine sapientem patria capta, quae Carneades contra dixerit, scripta sunt. tanta igitur calamitatis praesentis adhibetur a philosopho medicina, quanta inveteratae451 ne desideratur quidem, nec, si aliquot452 annis post idem ille liber captivis missus esset, volneribus mederetur, sed cicatricibus. sensim [p. 345] enim et pedetemptim progrediens extenuatur dolor, non quo ipsa res immutari soleat aut possit, sed id, quod ratio debuerat, usus docet, minora esse ea quae sint visa maiora.

Quid ergo opus est, dicet aliquis, omnino ratione aut consolatione illa,453 qua solemus uti, cum levare dolorem maerentium volumus? [55] hoc enim fere tum habemus in promptu,454 nihil oportere inopinatum videri. aut455 qui456 tolerabilius feret incommodum, qui cognoverit457 necesse esse homini tale aliquid accidere? haec enim oratio de ipsa summa mali nihil detrahit, tantum modo adfert, nihil evenisse quod non opinandum fuisset. neque tamen genus id orationis in consolando non valet, sed id haud sciam an plurimum. * ergo ista necopinata non habent tantam vim, ut aegritudo ex is omnis oriatur; feriunt enim fortasse gravius, non id efficiunt, ut ea, quae accidant maiora videantur:458 quia recentia sunt, maiora videntur, non quia repentina.459 [56] * Duplex est igitur ratio veri reperiendi non in is460 solum, quae mala, sed in is etiam, quae bona videntur. nam aut461 ipsius rei natura qualis et quanta sit, quaerimus, ut de paupertate non numquam, cuius onus disputando levamus docentes, [p. 346] quam parva et quam pauca sint quae natura desideret, aut a disputandi subtilitate orationem ad exempla traducimus. hic Socrates commemoratur, hic Diogenes, hic Caecilianum462463 illud: “saepe est etiam sub palliolo sordido sapientia.” cum enim paupertatis una eademque sit vis, quidnam dici potest, quam ob rem C. Fabricio tolerabilis ea fuerit, alii negent se ferre posse? [57] huic igitur alteri generi similis est ea ratio consolandi, quae docet humana esse quae acciderint. non enim id solum continet ea disputatio, ut cognitionem464 adferat generis humani, sed significat tolerabilia465 esse, quae et tulerint et ferant ceteri. de paupertate agitur:466 multi patientes pauperes commemorantur; de contemnendo honore: multi inhonorati proferuntur, et quidem propter id ipsum beatiores, eorumque, qui privatum467 otium negotiis publicis antetulerunt, nominatim468 vita laudatur,469 nec siletur illud potentissimi regis anapaestum, qui470 laudat senem et fortunatum esse dicit, quod inglorius471472 sit atque ignobilis ad supremum diem perventurus; [58] similiter commemorandis exemplis orbitates quoque liberum473 praedicantur, eorumque,474 qui gravius ferunt, luctus aliorum exemplis leniuntur. sic perpessio ceterorum facit, ut ea quae acciderint multo minora475 quam quanta sint existimata, videantur. ita fit, sensim cogitantibus ut, quantum sit ementita opinio, appareat. atque hoc idem et Telamo ille declarat: “ego cum genui ... ” et Theseus: “futuras mecum commentabar miserias476 et Anaxagoras: “sciebam me genuisse mortalem.”477 hi enim omnes diu cogitantes de rebus humanis [p. 347] intellegebant eas nequaquam pro opinione volgi esse extimescendas.478 et mihi quidem videtur idem fere accidere is qui ante meditantur, quod is quibus medetur dies, nisi quod ratio479 quaedam sanat illos, hos ipsa natura intellecto eo quod rem continet, illud480 malum, quod opinatum sit esse maxumum, nequaquam esse tantum, ut vitam beatam possit evertere. [59] hoc igitur efficitur, ut ex illo necopinato plaga maior sit, non, ut illi putant, ut, cum duobus pares casus evenerint, is modo aegritudine adficiatur,481 cui ille necopinato casus evenerit.

Itaque dicuntur non nulli in maerore, cum de hac communi hominum condicione audivissent, ea lege esse nos natos, ut nemo in perpetuum esse posset expers mali, gravius etiam tulisse. quocirca Carneades, ut video nostrum scribere Antiochum,482 reprendere483 Chrysippum484 solebat laudantem Euripideum carmen illud:485

Morta/lis nemo est que/m non486 attinga/t487 dolor
Morbu/sque; multis488 su/nt humandi li/beri,
Rursu/m creandi, mo/rsque489 est finita o/mnibus.
Quae ge/neri490 humano ango/rem nequicquam a/dferunt:491
Redde/nda terrae est te/rra, tum492 vita o/mnibus
Mete/nda ut fruges. si/c iubet Nece/ssitas.
[60] negabat genus hoc orationis quicquam omnino ad levandam aegritudinem pertinere. id enim ipsum dolendum esse dicebat, quod in tam crudelem necessitatem incidissemus; nam illam quidem orationem ex commemoratione493494 alienorum malorum ad malivolos consolandos495 [p. 348] esse accommodatam. Mihi vero longe videtur secus. nam et necessitas ferendae condicionis humanae quasi cum deo pugnare prohibet496 admonetque esse hominem, quae cogitatio magno opere luctum levat, et enumeratio exemplorum, non ut animum malivolorum oblectet, adfertur, sed ut ille qui maeret ferundum sibi id censeat, quod videat multos moderate et tranquille tulisse. [61]

Omnibus enim modis fulciendi sunt, qui ruunt nec cohaerere possunt propter magnitudinem aegritudinis. ex quo ipsam aegritudinem λύπην497 Chrysippus quasi498 solutionem totius hominis appellatam499 putat.500 Quae tota poterit evelli explicata, ut501 principio dixi,502 causa aegritudinis; est enim nulla alia nisi opinio et iudicium magni praesentis atque urgentis mali.503 itaque et dolor corporis, cuius est morsus acerrumus, perferetur504 spe proposita boni, et acta aetas honeste ac splendide tantam adfert consolationem, ut eos qui ita vixerint aut non attingat aegritudo505 aut perleviter pungat animi dolor.

Sed ad hanc opinionem magni mali cum illa etiam opinio accessit oportere, rectum esse,506 ad officium pertinere ferre507 illud aegre quod acciderit, tum denique efficitur illa gravis aegritudinis perturbatio.508 [62] ex hac opinione sunt illa varia et detestabilia genera509 lugendi: paedores,510 muliebres lacerationes genarum, pectoris feminum capitis percussiones;511 hinc ille Agamemno Homericus512 et idem Accianusscindens dolore identidem513 intonsam comam”; in quo facetum illud Bionis, perinde [p. 349] stultissimum regem in luctu capillum sibi evellere, quasi calvitio maeror levaretur. [63] Sed haec omnia faciunt opinantes ita fieri oportere. itaque et Aeschines514 in515 Demosthenem516 invehitur, quod is septimo die post filiae mortem hostias immolavisset. at quam517 rhetorice, quam518 copiose! quas sententias colligit, quae verba contorquet! ut licere quidvis519 rhetori intellegas. quae nemo probaret, nisi insitum illud in animis haberemus, omnis bonos interitu suorum quam gravissime maerere oportere. ex hoc evenit, ut in animi doloribus alii solitudines captent, ut ait Homerus de Bellerophonte:

Qui miser in campis maerens errabat Aleis520521
Ipse suum cor edens,522 hominum vestigia vitans;523
et Nioba fingitur lapidea propter aeternum, credo, in524 luctu silentium, Hecubam525 autem putant propter animi acerbitatem quandam et rabiem fingi in canem esse conversam. sunt autem alii, quos526 in luctu cum ipsa solitudine loqui saepe delectat, ut illa apud Ennium527 nutrix:
Cupi/do cepit mi/seram nunc me pro/loqui
Caelo a/tque terrae Me/deai528 mi/serias.
[64] haec omnia recta vera debita putantes faciunt in dolore, maximeque declaratur529 hoc quasi officii iudicio fieri, quod, si qui forte, cum se in luctu esse vellent, aliquid fecerunt humanius aut si hilarius locuti sunt, revocant se rursus ad maestitiam peccatique se insimulant, quod dolere530 intermiserint. pueros vero matres et magistri castigare etiam solent, nec verbis solum, sed etiam verberibus, si quid in domestico luctu [p. 350] hilarius ab is factum est aut dictum, plorare cogunt. Quid? ipsa remissio luctus cum est consecuta intellectumque531 est532 nihil profici maerendo, nonne res declarat fuisse totum illud voluntarium? [65] Quid ille Terentianus533534ipse se poeniens”,535 id est ἑαυτὸν τιμωρούμενος?
Decre/vi tantispe/r536 me minus iniu/riae,
Chreme/s,537 meo gnato fa/cere, dum fia/m miser.
hic decernit, ut miser sit. num quis igitur quicquam decernit invitus? “malo quidem me quovis dignum deputem—” malo se dignum deputat, nisi miser sit. vides538 ergo opinionis esse, non naturae malum. Quid, quos res539 ipsa lugere prohibet? ut apud Homerum cotidianae neces interitusque multorum sedationem maerendi adferunt, apud quem ita dicitur:
Namque nimis multos atque omni luce cadentis540541
Cernimus, ut nemo possit maerore vacare.
Quo magis est aequum tumulis mandare peremptos
Firmo animo et luctum lacrimis finire diurnis.
[66] Ergo in potestate est abicere dolorem, cum velis, tempori servientem. an est ullum tempus, quoniam quidem res in nostra potestate est, cui542 non ponendae curae et aegritudinis543 causa serviamus?544 constabat eos, qui concidentem volneribus Cn. Pompeium vidissent,545 cum in illo ipso acerbissimo miserrimoque spectaculo sibi timerent, quod se classe hostium circumfusos viderent, nihil aliud tum egisse, nisi ut remiges hortarentur et ut salutem adipiscerentur fuga; posteaquam Tyrum venissent, tum adflictari lamentarique coepisse. timor igitur ab his aegritudinem potuit repellere, [p. 351] ratio ab sapienti viro546 non poterit? Quid est autem quod plus valeat ad ponendum dolorem, quam cum est intellectum nil547 profici et frustra esse susceptum? si igitur deponi potest, etiam non suscipi potest; voluntate igitur et iudicio suscipi aegritudinem confitendum est.548 [67] Idque549 indicatur eorum patientia, qui cum multa sint saepe perpessi, facilius ferunt550 quicquid accidit, obduruisseque551 iam sese552 contra fortunam arbitrantur, ut ille apud Euripidem:553
Si mi/hi nunc tristis pri/mum inluxisse/t dies
Nec tam ae/rumnoso na/vigavisse/m554 salo,
Esse/t dolendi cau/sa, ut iniecto e/culei
Freno/ repente ta/ctu exagitantu/r novo;
Sed ia/m subactus555 mi/seriis opto/rpui.556
defetigatio igitur miseriarum aegritudines cum faciat leniores, intellegi necesse est non rem ipsam causam atque557 fontem558 esse maeroris. [68] Philosophi summi nequedum559 tamen sapientiam consecuti nonne intellegunt in summo se malo esse? sunt enim insipientes, neque insipientia ullum maius malum est. neque tamen lugent. quid ita? quia huic generi malorum non adfingitur560 illa opinio, rectum esse et aequum et ad officium pertinere aegre ferre, quod sapiens non sis, quod idem adfingimus huic aegritudini, in qua luctus inest, quae omnium maxuma est. [69] itaque Aristoteles veteres philosophos561 accusans, qui existumavissent philosophiam suis ingeniis esse perfectam, ait eos aut stultissimos aut [p. 352] gloriosissimos fuisse; sed562 se videre, quod paucis annis magna accessio facta esset, brevi tempore philosophiam plane absolutam fore.563 Theophrastus autem moriens accusasse naturam dicitur, quod cervis et cornicibus vitam diuturnam, quorum id nihil interesset, hominibus, quorum maxime interfuisset, tam564 exiguam vitam dedisset; quorum si aetas potuisset esse longinquior, futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina hominum vita erudiretur. querebatur565 igitur se tum, cum illa videre coepisset, extingui. quid? ex ceteris philosophis nonne optumus et gravissumus quisque confitetur multa se ignorare et multa566 sibi etiam atque etiam esse discenda? [70] neque tamen, cum se in media stultitia, qua nihil567 est peius, haerere intellegant, aegritudine premuntur; nulla enim admiscetur opinio officiosi doloris. Quid, qui non putant lugendum568 viris?569 qualis fuit Q. Maxumus570 efferens571 filium consularem, qualis L. Paulus572 duobus paucis573 diebus amissis574 filiis, qualis M. Cato praetore designato mortuo filio, quales reliqui, quos in Consolatione575 conlegimus. [71] quid hos aliud placavit nisi quod luctum et maerorem esse non putabant viri? ergo id, quod alii rectum opinantes aegritudini se solent dedere, id hi turpe putantes aegritudinem reppulerunt. ex quo intellegitur non in natura, sed in opinione esse aegritudinem.

Contra dicuntur haec: quis tam demens, ut sua voluntate maereat? natura adfert dolorem, cui quidem Crantor, inquiunt, vester cedendum putat; premit enim atque instat, nec resisti potest. itaque Oileus576 ille apud [p. 353] Sophoclem, qui Telamonem antea de Aiacis morte577 consolatus esset, is cum audivisset578 de suo, fractus est. de cuius commutata mente sic dicitur:

Nec ve/ro tanta prae/ditus sapie/ntia579
Quisqua/m est,580 qui aliorum aeru/mnam dictis a/dlevans
Non i/dem, cum fortu/na mutata i/mpetum
Conve/rtat,581 clade su/bita frangatu/r sua,
Ut i/lla ad alios di/cta et praecepta e/xcidant.582
haec cum disputant, hoc student efficere, naturae obsisti nullo modo posse; idem583 tamen fatentur graviores aegritudines suscipi, quam natura cogat. quae est igitur amentia—? ut nos quoque idem ab illis584 requiramus. [72] Sed plures sunt causae suscipiendi doloris: primum illa opinio mali, quo viso atque persuaso aegritudo585 insequitur necessario. deinde etiam gratum mortuis se facere, si graviter eos lugeant, arbitrantur.586 accedit superstitio muliebris quaedam; existumant enim diis inmortalibus se facilius satis facturos, si eorum plaga perculsi adflictos se et stratos esse fateantur. sed haec inter se quam repugnent, plerique non vident. laudant enim eos, qui aequo animo moriantur; qui alterius mortem aequo animo ferant, eos putant vituperandos. quasi fieri ullo modo possit, quod in amatorio sermone dici solet, ut quisquam plus alterum diligat quam se. [73] praeclarum587 illud est et, si quaeris, rectum quoque et verum, ut eos, qui nobis carissimi esse debeant, aeque ac nosmet ipsos amemus; ut588 vero plus, fieri nullo pacto potest. ne optandum quidem est in amicitia, ut me ille plus quam se, ego illum589 plus quam me; perturbatio vitae, si ita sit, atque officiorum omnium [p. 354] consequatur. sed de hoc alias; nunc590 illud satis est, non attribuere591 ad amissionem amicorum miseriam nostram, ne illos plus quam ipsi592 velint, si sentiant, plus certe quam nosmet ipsos diligamus. Nam quod aiunt plerosque consolationibus nihil levari adiunguntque consolatores ipsos confiteri se miseros, cum ad eos impetum suum fortuna593 converterit, utrumque dissolvitur. sunt enim ista non naturae vitia, sed culpae. stultitiam594 autem accusare quamvis copiose licet. nam et qui non levantur, ipsi se ad miseriam invitant, et qui595 suos casus aliter ferunt atque ut596 auctores aliis ipsi fuerunt, non sunt597 vitiosiores quam fere plerique, qui avari avaros, gloriae cupidos gloriosi reprehendunt. est enim proprium stultitiae aliorum vitia cernere, oblivisci suorum. [74] Sed nimirum hoc maxume598 est exprimendum,599 cum constet aegritudinem600 vetustate tolli,601 hanc vim non esse in die602 positam, sed in cogitatione diuturna.603 nam si et eadem res est et idem est homo, qui potest quicquam de dolore mutari, si neque de eo, propter quod dolet, quicquam est mutatum neque de eo, qui604 dolet? cogitatio igitur diuturna605 nihil esse in re mali dolori medetur, non ipsa diuturnitas.

Hic mihi adferunt mediocritates.606 quae si naturales sunt, quid opus est consolatione?607 natura enim ipsa terminabit modum; sin opinabiles, opinio tota tollatur.

Satis dictum esse arbitror aegritudinem esse opinionem [p. 355] mali praesentis,608 in qua opinione illud insit, ut aegritudinem suscipere oporteat. [75] additur ad hanc definitionem a Zenone recte, ut illa opinio praesentis mali sit recens. hoc autem verbum sic interpretantur, ut non tantum illud recens esse velint, quod paulo ante acciderit, sed quam diu in illo opinato malo vis quaedam insit, ut609 vigeat et habeat quandam viriditatem, tam diu appelletur610 recens. ut Artemisia illa, Mausoli Cariae regis uxor, quae nobile illud Halicarnasi611 fecit sepulcrum, quam diu vixit, vixit in luctu eodemque etiam confecta contabuit. huic erat illa opinio cotidie recens; quae tum denique non appellatur612 recens, cum vetustate exaruit.

Haec igitur officia sunt consolantium, tollere aegritudinem funditus aut sedare aut detrahere613 quam plurumum aut supprimere nec pati manare longius aut ad alia traducere. [76] sunt qui unum officium consolantis614 putent615 malum illud omnino non esse, ut Cleanthi placet; sunt qui non magnum malum, ut Peripatetici; sunt qui abducant a malis ad bona, ut Epicurus; sunt qui satis616 putent ostendere nihil inopinati617 accidisse, ut Cyrenaici618 ... nihil mali. Chrysippus autem caput esse censet in consolando detrahere619 illam opinionem maerentis, qua se620 officio fungi putet iusto atque [p. 356] debito. sunt etiam qui haec omnia genera consolandi colligant621alius enim alio modo movetur—, ut fere nos in Consolatione omnia622 in consolationem unam coniecimus; erat enim in tumore animus, et omnis in eo temptabatur curatio. sed sumendum tempus est non minus in animorum morbis quam in corporum; ut Prometheus ille Aeschyli, cui cum dictum esset:

Atqui/, Prometheu, te ho/c tenere exi/stimo,
Mede/ri posse ra/tionem623 iracu/ndiae,624
respondit:
Siquide/m qui625 tempesti/vam medicinam a/dmovens
Non a/dgravescens626 vo/lnus inlida/t manu.627
[77]

Erit igitur in consolationibus prima medicina docere aut nullum malum esse aut admodum parvum, altera et628 de communi condicione vitae et proprie,629 si quid sit de ipsius qui maereat disputandum, tertia630 summam esse stultitiam frustra confici maerore, cum intellegas nihil631 posse profici. nam Cleanthes632 quidem sapientem consolatur, qui consolatione non eget. nihil enim633 esse malum, quod turpe non sit, si lugenti persuaseris, non tu illi luctum, sed stultitiam detraxeris;634 alienum autem tempus docendi. et tamen non satis mihi videtur vidisse hoc Cleanthes, suscipi aliquando aegritudinem posse ex eo ipso, quod esse summum malum Cleanthes635636 ipse fateatur. quid enim dicemus, cum Socrates637 Alcibiadi persuasisset, ut accepimus, eum nihil hominis [p. 357] esse nec quicquam inter Alcibiadem summo loco natum et quemvis baiolum interesse, cum se Alcibiades adflictaret lacrimansque Socrati supplex esset, ut sibi virtutem traderet turpitudinemque depelleret,638quid dicemus, Cleanthe?639 tum640 in illa re, quae aegritudine Alcibiadem adficiebat, mali nihil fuisse? [78] quid? illa Lyconis qualia641 sunt? qui aegritudinem extenuans parvis ait eam rebus moveri, fortunae et corporis incommodis, non animi malis.642 quid ergo? illud, quod Alcibiades dolebat, non ex animi malis vitiisque constabat? ad Epicuri consolationem satis est ante dictum. [79] ne643 illa quidem firmissima consolatio est, quamquam644 et usitata est et saepe prodest: “non tibi hoc soli.” prodest haec quidem, ut dixi,645 sed nec semper nec omnibus; sunt enim qui respuant; sed refert, quo modo adhibeatur. ut enim646 tulerit quisque eorum qui sapienter tulerunt, non quo quisque incommodo adfectus sit, praedicandum est. Chrysippi647 ad veritatem firmissima est, ad tempus aegritudinis difficilis. magnum opus648 est probare maerenti illum suo iudicio et, quod se649 ita putet oportere facere, maerere. Nimirum igitur, ut in causis non semper utimur eodem statusic enim appellamus controversiarum genera—, sed ad tempus, ad controversiae naturam, ad personam accommodamus, sic in aegritudine lenienda, quam650 quisque curationem recipere possit, videndum est.651 [80]

Sed nescio quo pacto ab eo, quod erat a te652 propositum, aberravit oratio. tu enim de sapiente quaesieras, cui aut malum videri nullum potest, quod vacet [p. 358] turpitudine, aut ita parvum malum, ut id obruatur sapientia vixque appareat, qui653 nihil opinione adfingat adsumatque ad aegritudinem nec id putet esse rectum,654 se quam maxume excruciari luctuque confici, quo pravius nihil esse possit. edocuit tamen ratio, ut mihi quidem videtur, cum hoc ipsum proprie non quaereretur hoc tempore, num655 quod esset malum nisi quod idem dici turpe posset, tamen ut videremus,656 quicquid esset in aegritudine mali, id non naturale esse, sed voluntario iudicio et opinionis errore contractum. [81]

Tractatum657 est autem a nobis id genus aegritudinis, quod unum est omnium maxumum, ut eo sublato reliquorum remedia ne magnopere quaerenda arbitraremur. sunt enim certa, quae de paupertate certa, quae de vita inhonorata et ingloria dici soleant; separatim certae scholae sunt de exilio, de interitu patriae, de servitute, de debilitate,658 de caecitate, de omni casu, in quo nomen poni solet calamitatis.659 haec Graeci in singulas scholas et in singulos libros dispertiunt; opus enim quaerunt (quamquam plenae disputationes660 delectationis sunt); [82] et tamen, ut medici661 toto corpore curando minimae etiam parti, si condoluit, medentur, sic philosophia cum universam aegritudinem sustulit, sustulit662 etiam, si quis error alicunde663 extitit, si paupertas momordit, si ignominia pupugit,664 si quid tenebrarum obfudit exilium,665 aut eorum quae666 modo dixi si quid667 extitit. etsi singularum rerum sunt propriae consolationes, [p. 359] de quibus audies tu quidem, cum voles. sed ad eundem fontem revertendum est, aegritudinem omnem procul abesse a sapiente, quod inanis sit, quod frustra suscipiatur, quod non natura exoriatur, sed iudicio, sed opinione, sed quadam invitatione ad dolendum, cum id decreverimus ita fieri oportere. [83] Hoc detracto, quod totum est voluntarium, aegritudo erit sublata illa668 maerens, morsus tamen669 et contractiuncula quaedam670 animi relinquetur.671 hanc dicant sane naturalem, dum aegritudinis nomen absit grave taetrum funestum, quod cum sapientia esse atque, ut ita dicam, habitare nullo modo possit. At quae672 stirpes sunt aegritudinis, quam multae, quam amarae! quae ipso673 trunco everso omnes eligendae674 sunt et, si necesse erit, singulis disputationibus. superest enim nobis hoc, cuicuimodi675 est, otium. sed ratio una omnium est aegritudinum, plura676 nomina. nam et invidere aegritudinis est et aemulari et obtrectare et misereri et angi, lugere, maerere, aerumna adfici, lamentari, sollicitari,677 dolere,678 in molestia esse, adflictari, desperare. [84] Haec omnia definiunt Stoici, eaque verba quae dixi singularum rerum679 sunt, non, ut videntur, easdem res significant, sed aliquid differunt; quod alio loco680 fortasse tractabimus. haec681 sunt illae fibrae stirpium, quas initio dixi, persequendae et omnes eligendae,682 ne umquam ulla possit existere. magnum opus et difficile, quis negat? quid [p. 360] autem praeclarum non idem arduum? sed tamen id se effecturam philosophia profitetur, nos modo curationem eius recipiamus.683

Verum haec quidem684 hactenus, cetera, quotienscumque voletis, et hoc loco et aliis parata vobis erunt.

1 Quidnam-Brute om. RK cf. praef. cur om. K

2 ars eius atque X (areius atque K1, cf. praef.) corr. Man.

3 de eorum inm. R1V1

4 desidera GRV ( add. V1?)

5 tum ex cum corr. K2

6 haut V2

7 aut GK1RV1

8 haud K2Bς

9 rationem ac doctrinam ς ratione ac doctrina X rationedẽ V2 hac pro ac G1 et Gr.?)

10 requiret G1

11 depravati V1? e corr. Bς depravatis X

12 semita G

13 adholescere G1 adol. sed o in r. V1

14 licet in liceret corr. Rc licetret G1

15 reddit idem G redditidemr R ( et r = requireal.m.) redditidē V1 (redditi dein V2 sec. Str.) redditi idem HK (demŭ ss.2) redditi demum Gr.(?)B

16 tum ... 9 cedat Non. 416, 32

17 inb. KR

18 opinio G1

19 confirmatae ς Non. confirmata X

20 naturae K

21 quidem K1R1H

22 accessit Vc (cf. rep. 4,9) om. X (accedit ante eodem add. multi ς

23 dessciscimus KR1

24 naturae vim vidisse Mdv. ad fin. 3,62 naturam invidisse

25 ad at K

26 expetens V

27 unam ς una anquirit Mos. inquirit

28 virtutis del. Bentl. gloriae (ex gloria V2) del. Bai.

29 et ante incorrupta add. Vc

30 excellenti ex -te V1 excellente rell. (ft. recte cf. de orat. 2, 85 fr. ap. Char. GL. I p. 138, 13

31 gloriae post imago add. X exp. V1

32 non est ea H est in r. Vc

33 repudienda in -anda corr. K1V1

34 uult R e corr. H

35 forme G1

36 que om. H

37 everterent X corr. K2RcV1?

38 quid qui KcR2V1? e corr. quid- que GR1V1 quiqui K1

39 quid...12 feruntur om. H

40 contigit G1

41 quod ... 14 omnibus del. Ba.

42 is H his rell.

43 ne om. G1

44 morbi ex moribus K1

45 an ... 18 corporis add. G2 in mg.

46 hi...19 ipsi hoc. . ipso Ba. male: 'ipsi corporis morbi animi morbos efficere possunt eorumque numerum augent' (plures!) cf. p. 405,14

47 pertinet V

48 solicitant G1R1V1

49 Enn. sc. 392

50 pati poti Ribb. sed cf. Va.

51 cupidldatẽ R1

52 omnis X corr. V2 sint Tregd. sunt

53 convalescunt G

54 Cur igitur cum constemus ... 319,4 philosophia H

55 et ante viribus add. Vcς viribus om. Gr.

56 ortensio G

57 eaque G1

58 a om. K1

59 aliquid quid adherant G1

60 libidines add. G2

61 eiusmodi V (ss.c)

62 pathe X

63 relique ... 29 usitate (libere) H

64 uisit. G1 (sic etiam 322, 10; 325,16

65 haeccine R2

66 quid tibi in r. V2 tibine G (exp.2)

67 amirari G1(āmirari2) R1V

68 socrantĕ G1 (n del.2) socraten KR

69 quoniam G (i del.1?)

70 id est . . 14 insaniam (quae C. addidit quia eius aequalibus nomen insaniae non insanum animi habitum sed furorem significabat) del. Bentl.

71 omnis ... 18 insaniunt del. Ba. (post sanos 321, 2 ponit Margrander Trans. and proc. of the American phil. ass. XXX p. 34). verum non mirus nescio qui glossator sed Cicero ipse haec postea addidisse videtur, cum intellegeret se illud 'omnisne animi commotio videtur insania?' in argumentatione neglexisse.

72 enim om. Hς

73 posset Ern. possit ille G1

74 omnis... 25 dementiam H

75 senisse GR1V1

76 quis X (qus G1) sed s in R fort. postea additum

77 morbos ... 4 motus (sine hos)

78 corpus quod punctis not. G2

79 insipientia... 7 dementia (sine quaedam) Non. 122,24

80 reperitur G1

81 alt.id om. H ς

82 sit fit V

83 nulla X corr. V1?

84 quia K1

85 affecti GR2 insani G1

86 hecfrenati G (h del.2) hęc fr. V effr. RrecVrec

87 ulciscendi libido cf. Aug. civ. 14,15 quis V1

88 dicimus ... 20 ex potestate om. H

89 manian X (man in r. V1) appellant X

90 ipsa KGH (ipsāR, sed vix m. 1

91 stultitiae K2VcBGr.(?) stultitia X

92 nos post latius add. Vc

93 distinguimus R

94 melancholian GV -iam KRH

95 atribili V1K (-bili) atra- bili GR

96 non add. Rc

97 vel timore add. G2

98 totum . . 322, 3 moveatur H

99 alomeonem K1 alcmeonem V (on in r. Vc)

100 duodecem R1V tab. 5, 7. Ciceronis locus obversatur Horatio s. 2, 3, 217

101 insanus et fur. Non. escit Bouhier esse incipit ω esset Non.

102 stultiam V (ssrec) stultia K (- 2) stultitia GR1 (-ă2) H

103 inconstantiam KR (etiam m a m. 1 ut. v.) V1 (sed in et m exp.1) H inconstantia G insaniam enim censuerunt constantiam, id est sanitatem, tamen posse tueri Non.

104 autem om. Non.

105 magis R1

106 itaque stultitia censuerunt ... 13 insania

107 itaque ... 13 cadere possit, insania non Non. 443, 2

108 e ante silice add. Vc non male naturabile X sed bi exp. V1 (cf. animabili codd. nat. deor. 2,91) natura Lb.

109 quidam R1V1 (corr.1) -ddā in r. G2

110 quod quā G1

111 sed humanum... 22 quatiatur H

112 in om. X add. ς Vrec

113 inquid G1

114 quae V2B qui X

115 ulle G1

116 sim ς si inquit (inquid G1P cf. 2) fuerat X ( fuat V2 si exp. et ss. Vrec) corr. Sey. cf. Ps. Plut. Cons. ad Ap. 102c, qui primum οὐ γὰρ συμφέρομαιἔξω καὶ τοῦ δυνατοῦ καὶ τοῦ συμφέροντος οὖσαν ut sua profert, paulo post addit: 'μὴ γὰρ νοσοῖμεν', φησὶν ἀκαδημαικὸς κράντωρ, 'νοσήσασι δὲ παρείη τις αἴσθησις' κτλ. inquit ut 303, 21 ergo, inquit al.

117 debet nec aegrotassem. Si X (a apertum post t in V) c exp. V2? ne aegrotus

118 sin quid fuerit Vict.

119 adsit d in r. G2 absit Vc

120 dolere ex dolore K1R1 ex dobere (b= lo) V1 contigit G1

121 non sine... 7 corpore Aug. civ. 14, 9

122 fybras X

123 alta GKV (corr.2?) H

124 sed... 15 fore

125 quidem in mg. add. Rc

126 sqq. St. fr. 3, 570

127 loquendum Non. L1

128 a add. V2

129 in ante laudis add. V2

130 qui... 4 a timendo fidens (fidere Quich.Non. 443, 9

131 confidens Non.

132 atqui R2 (cf. We.) atque

133 inpendentis..venientis e corr. V aut 2

134 ita. ... repugnet del. Hei.

135 cadit G

136 eundem eum Non.

137 infractionem V (exp.rec)

138 quidem quandam ut v. in mg. Rrec

139 in quem... 10 animi Non. 122,28

140 demisionem GKR1 dimisionem V1

141 si quando aliquando (ali in r.2) V

142 cadit V2H cadat K

143 qui magni animi BK2 om. X qui autem magni animi Vc (ft. rec- tius cf. 326,11 Str. Phil. 49 p. 60

144 eum om. H

145 eas res nemo potest H

146 post potest add. nisi fortis Vc

147 turbatus H

148 fugendum K1V1

149 siconturbatus G1K1 adxequendum V1

150 ad ex seq. G

151 ad G1 (14 G1K1)

152 primo iam si ... 325, 6 vacabit H

153 illi G1

154 -d haut in r. K1

155 potest om. H

156 αBλαBEl in r. V1 ABδABεlAN fere K1RG2 (in litt. evan. aut eras.) abdabeian H αBλαBElαN V1

157 affectio KRH

158 sed praeter αN in r.

159 etiam om. H

160 omnis abst.... 19 continet

161 relinquit (-id G1) X corr. V1 aut 2

162 depositi G

163 omnis X

164 hoc quidem est commu- ne ... 326, 1 sunt (sine nexae et) Non. 47, 7

165 sit ut sit X sed ut exp. V2 reliqua igitur est, quarta v. ut sit, ipsa fr. Mdv.

166 semper quae X corr. Rc

167 aversantem X corr. VCR2

168 est e We.

169 lusisse V (l m.2?) iusisse R1 iussisse GKR2H

170 putatos V (ato in r.2 ut v.; voluitne putato ?) nil GRc (totum verbum del. R2)

171 St. fr. 3, 570 nihili V2 nihildic. G (2 litt. erasae) nihil KRV1

172 esse add. G2

173 sed ... 326, 13 sapientis H

174 St. fr. 1, 434 dyonisius KR dioniius V

175 I 646

176 aliud quodpiam Turn. ex ς aliquod (ex aliquid K1) quippiam X alia quippiam H

177 irati V e corr. iratus X cf. 23 sapientis

178 si id sit G1

179 magnopere K H (magno opere R)

180 sapientis... 24 timet (pro tumet) 21 num ... 23 est 24 at... 327, 6 cadit (hoc ordine) H

181 sin, non si (ut dicit Ha.) R

182 aegritudinem -ne G

183 posset semel R1

184 tum (cum G) etiam Bouh., alii aliter, Ciceronem corrigentes

185 ut et fug. Non.

186 posset (posse codd.) etiam... 12 invidiae Non. 443,15 (10 in invidiam. non dixi in invidentia 11 invidia)

187 dictum G1K1 (cf. Isidor. 10,134

188 Acc. fr. 424 (unde aut quis mortalis fl. Non. 500, 13 num quis non mortalis fl. Ri. num quisnam poetae sit, dubium) quasnam G1

189 flore X florē K2Rc?

190 non cadit ... 19 invidere

191 olet V add.1 aut 2 solet GK1 (corr.2) R1 ( dolet m. ant.

192 atqui . . 328, 3 invidere

193 non nunc K1

194 aegre ferre ς Vrec

195 haec referre X

196 a add. Vc

197 sic Rc? Vc si X

198 aliquando cf. 323,22 aliquanto ς male, cf. de orat. 1, 133 opt. gen. 23

199 qui ex quā ut v. G2

200 mediocre iocre in r. G2

201 malum Bouh. magnum alt. id om. H

202 aegritudinem cf. Aug. civ. 14,17 ext.

203 παOOC G1 patos H

204 at ex aut G2 aegrotationes X

205 genstiens hic et 331, 21 G1

206 aegritudine X corr. V1?B1

207 sed... 329,1 nomen habet (nominavet L1) Non, 443,23

208 morbi verborum Non. inventa om. Non. del. Rc

209 nam ... 5 putant Non. 493,20

210 repertãedendi G1 corr.2 repertā medendi R (- postea add.) reperiemur V

211 St. fr. 3, 385

212 aelata G1R1

213 post obtemperans add. vel cupiditas recte vel libido dici potest X quae retinent sec. Dav. edd., in v. 17. 8 verba cupiditas — potest delentes. sed ut voluptatis sic cupi- ditatis nomen appositionis locum tenere debebat. de cupiditate autem praedicandam erat 'opinione futuri boni turbatur'; quod cum iam in enuntiato relativo expressum esset, anacoluthon natum est. ad boni 17 Vc in mg. adscr.: et quidem magis significat nomen libidinis magnitudinem erroris. itaque in ea cupiditate quae flagrantissima est proprie plerumque nomen hoc ponitur si omnis appetitio opinati boni haec] ut H

214 ut in at corr. V2

215 et om. Hς

216 est post metus add. Vcς non male.

217 inpendentes G1R1V1 (corr. G2R1V1)

218 recte H

219 ut om. G1

220 dolore V

221 quas in quasi in GKH

222 quasin R

223 vitam Lb. vita (cf. off. 3,34) homini H

224 , 3 omne ... 330, 4 incitat H

225 sit (si V1)] est Bouh. sed cf. fin. 4,25

226 omne GRV (corr. R1V1)

227 Enn. Thy. sc. 357

228 socru Bentl. coll. Non. 223, 30 al. socero

229 hippodamiam R2

230 nactus KRc nactust Bentl. sed haec ab ipso Thyeste proferri videri Va. monet

231 Iovis ... pronepos poe- tae trib. Bentl.

232 illic oG1KV1 (l exp.2)

233 Enn. Thy.349

234 istic istinc vel isti ς sed cf. Plaut. Mere. 912

235 ante tanta ins. meo Bentl. stetis La.

236 tu te tune R2

237 Trag. inc. 189

238 extabunt R1V1G2 extabant G1

239 umorem RV1Kc humo-rem GV2K2 utmorem K1

240 situm inter oris La. ad Lucr. 2,118 situ nitoris GKRV1 situ nitoris corr. V2? praeterea nidoris Vrec ut v. situ nigroris Va. op. ac. 1, 56 al. alii

241 pedore hic X (cf.p. 348, 25

242 atque (adque G1) del. Bothe sed cf. La. ad Lucr. 2,118

243 inluviae GK (ill.) R1

244 aeota G eota KRV1 (aeota V2)

245 est etiam aegr.... 6 recentis H

246 recenti Ba. sed cf. 5 inveterate, p. 355, 8, Rabbow, Antike Schr. über Seelenheilung S. 153

247 impud. GKR e corr.

248 sed G

249 dionisius KRV

250 tullerant G1 tulerat V1

251 vegentium KR1 ien- tium in r. G2

252 latiorum X corr. Vrec

253 tum add.G2

254 ea ante esse add. V2

255 esse, ea natura Usen. Ep. fr. 444 (sed cf. 334,14 necesse esse eqs.) ex opinione pro opinionem Sey. efficere pro esse Bai. cf. quae dixi Herm. XLI 323

256 aegritudinem X

257 malo modo R1

258 aegritudine GK1

259 moriturum et huic rei Sen. ad Pol. 11, 2

260 Enn. Telam. sc. 312. cf. Hier. epist. 60, 5

261 praeterea ae in r. Vc

262 scibam Fronto p. 217 sciebam

263 Eurip. fr. 964 euripidĕ K thesseo GKR1

264 alt. aut add. G2 exilii X

265 lacerare trepens G1R1

266 de ipso K1 (ex dese ipse) V1 (se add.1) Anax. A 33

267 et ex e Vc

268 ammirari GR1V

269 tum maxume add. Kc

270 maxime alt. loco GRV bis H

271 adversum KRH

272 fuerant H ferat K1

273 pericula X

274 pericla damna exilia peregre rediens semper cogitet Ter. codd.

275 filii p. X

276 c. e. haec, fieri posse, ut ne quid animo sit novom Ter.

277 praeter propter K

278 ergo .. 22 lucro H

279 ... 22 Ter. Phormio 241–6

280 hoc ex haec G2

281 et in G (exp.2)

282 socrate V2B e corr. M socratem KRV1 socratam G (ss.2) del. Ba. def. Va. opp. 2 p. 130

283 et ante exeuntem add. Vc

284 quem crassi V1 que crassi G1

285 riesisse R1 risisse, sed prius i in r. GV Luc. fr. 1300

286 fieret R ( Rc?) fieret V (t a m. 2) fieri G1K

287 quidem G1

288 frangatur R1

289 esset ς We. essent

290 Epic. fr. 444

291 cum venisset ex conv. K2

292 sit ex si Vc

293 voluntariam add. GR1 in fine pag.

294 revocationem GKV1

295 pareri GR1 (corr.1) V1 (corr.2)

296 habetem V1

297 facit add. Vc (ante aciem We. ft. rectius cf. docere 220,13 sed cf. off. 1, 12 extr. al.) om. cett.

298 cecidit X corr. 2

299 receptuimpellit VHKc (receptaimp. K1)G2 (receptum pellit1) receptū impellit R

300 contractandas K (ex -tes1) H

301 vetat... 335, 4 voluptates H

302 refert amputat G1R1V1

303 epicurei RcK2

304 quae ex qui V2

305 optundat V (at in r.) Rc optundet GR1 obtundet HK1 (-at2)

306 conditionis X

307 imb. KRcH

308 vel om. H

309 ad proprio in mg. adscr. non Vrec

310 fruatur fungatur Man. (sed phil. off. est 'id quod homini praestare potest ac debet philo- sophia'

311 sanentur X corr. K2R2V2

312 suppl. Po. cogitavit pro -erit Dav.

313 humana humane humane KV1 (hu- mana add.2) H humana G humane R (del.c) cf. Ps. Plut. cons. ad Ap. 118 c φέρειν τὰ ἀνθρώπινα ἀνθρωπίνως

314 praestari vel praecaveri Rvet sed cf. (etiam ad ea quae hic antecedunt) epist. 6,1, 4 (et 9,16,5

315 nihil ... 336,2 evenerit H

316 avocatio V2

317 adfret G1K1

318 his ω eis Non. opinemur] -mur in r. G2 -ur in r. V1?

319 on... 6 oblivio Non. 66, 15

320 add. Tr. quia natura X

321 quidam V1

322 quae om. G1

323 patiatur X (cf. coget 21 dicet 28)

324 eff. G1 e corr. R2Vrec

325 loqui X corr. Vc?

326 appetas V2

327 conditionem GKV

328 quod R1

329 et ante oriatur om. KR

330 me V (eras. si)

331 interprecor K1V

332 agriculus X corr. Vc

333 Epic. fr. 446

334 cum add. Vc si ςR2 (ft. rectius, sed cf. fin. 1, 41 ad ea cum accedit) om. X

335 add. Hei.

336 aetam X (ex aetem K1) oetam K2Rc? cf. p. 331,3

337 hicine BR2 haecine X

338 Telamo Turn. sed cf. Str. p. 64

339 Graii ς Graj La. Lucr. 3, 374. cf. epist. 9, 26

340 Trag. inc. 93

341 animus rem condidit X corr. Vcς

342 estnon V

343 est si non X

344 dolore in dolere corr. G2K2V2

345 Epic. π. τέλους fr. 67 p. 119, 16

346 eas quae rebus percipiuntur venereis detrahens add. in mg. Vc om. rell. cf. praef. et locos ab Usenero ad fr. 67 congestos

347 e Sor. et (cf. 23 ex formis)

348 detrahens eas supra oculis add. K2

349 quelibet V1 quodlibet K1

350 forte G1K1

351 natura is naturalis X natura iis ς

352 Epic. ib. fr. 69

353 quid in boni GV (quod V2) R1 (in exp.1) quidboni K1 quid in bonis K2B quod in bono Gr.

354 sapientiam V2

355 viam K viam V (exp.2) vim quae fiant ureae vol. Non. quae G

356 eae haec K

357 qui si ... 7 dixi Non. 26, 19

358 sequuntur GR

359 alt. est om. X add. V2

360 videbis R1

361 ut huic V tu huic Str. p. 58 (non male, sed v. 10 ut pro et Non. CADA

362 accipenserem X (cf. fat. fr. 5) accipienserem Non. V2 (pen) (acup. fin. 2,91 cf. 24. 5

363 et si... 12 dabis Non. 550, 18

364 hγδPAλl fere X hydraulis V2

365 exponens X corr. V2

366 spectat K

367 privemur X corr. K2R2V3

368 quam quod G1

369 Enn. Thyest. sc. 354

370 namque neque K

371 mihi X corr. Grotius

372 occidat Ribb. sed cf. Th. l. l. I p. 290

373 quid? ... plorare se desinat Non. 545, 20

374 haector X

375 praesidii X

376 Ennius Andr. sc. 85. 6

377 exilii X (exillii K1) de hiatu cf. Plaut. Aul. 142 al. (Jacobsohn, Quaest. Plaut. Gött. 1904 p. 21

378 fugae ς Bentl. fuga

379 accedam X (accedam' K) corr. ς

380 alii X corr. M2ς

381 ilium primis X corr. Tr. illud in primis Vcς cf. p. 260, 26

382 dstantem X (def. Va.) sed m eras. in V astante p. 260, 22

383 regificem X sed m exp. K1B

384 Euphorioneis V ei in r.1autc

385 regis X corr. ς

386 Enn. ib. 92.97 cf. p.260, 22 sqq.

387 sanguine KRc Non. sanguinem GR1V

388 Iovis... turpari Non. 181, 1

389 eripiamus ... 341, 1 adducamus Non. 542, 17

390 aducamus G1R1V1 (corr. G2RcV2)

391 damus X supra a scr. Vc aut 1

392 hedrycrum G1R1V1 aut c hedrycum R1V1 aedricrum G od. add. Po. psaltriam adducamus, hedychri incendamus scut. Mdv., sed he- dychrum unguentum est non suffimentum, Diosc, 1.58 al. nihil add. Se neque G. Dittmann qui litteris ad me datis scutellam idem esse statuit atque scutram Plaut. Persa 89 Cato agr. 157, 11; sed cf. p. 339, 15; 431, 27

393 dulciculae ... videamus Prisc. GL. II p. 105, 21 Anon. Class. auct. ed. Mai 8, 165

394 interrogandi signa pos. Po. cf. § 43. 4

395 te quidem, ω corr. Lb. We. cl. v. 24, ac. 2, 140. fin. 2, 7. 20. 30. nat. deor. 1, 111

396 ulla V2ω multa X

397 oportere a ς oportet ea X (o. eum a V3)

398 Epic. fr. 440 existimas ς existimabas

399 spernant X (sperant G1) corr. Vc aut 1

400 quid G

401 Epic. fr. 67

402 at ad V

403 fr. 419

404 detractos G1V1 esse Vcς om. X

405 dolore V1

406 titilarentur R1VG2 (ex titul.)

407 sunt G1

408 prius gaudere om. K1

409 maxime expetatur in r. Vc

410 a om. G1

411 at ac R1

412 Epic. fr. 507

413 sqq. grachus G1 (gracchi 23) K

414 effundisset X corr. K1V1

415 L. add. Vc om. X (ut p. 223, 13 M. ante Crassum) cf. Verr. 4, 195

416 accipiendum G1K

417 animam X corr.R1?K2

418 dissuas serat G1

419 facies K

420 parumne satis ss. V2

421 sqq. Epic. fr. 506. 584. 459

422 eius om. R1

423 quid X d del. in RV

424 dolorem X corr. ς autem illi

425 videtur in corp. K1

426 concertatio er in r. V concertio K

427 contentione R1

428 ad apud V2

429 in sinu insignum vel in signum RG1K1 in sinum K1 e corr. G2V

430 Otto, Sprichw. 1656

431 supra p. 332, 6

432 Chrys. fr. eth. 417

433 crysippo X

434 ferire fieri X corr. Vc aut 1

435 hic in hoc G (exp.2)

436 et ante hostium add. V2 non male

437 advetus G1R1V1

438 aliquando X corr. Vc aut 1

439 provisitaret K1

440 repperias G R1V

441 post accidunt Vc in mg. add.: et qualia, cum repente accidunt (non inepte cf. p. 345, 21

442 cum tum G

443 Kartag. X (22G1V Kartg K1)

444 antromacha X (ex anthr. K1) cf.p.340, 23

445 iam etiam KR

446 sicionios K1R

447 dicere X corr. Vc

448 aspecta X corr.V2 parietina Rc

449 retulisse G1K (ex retullisse1) V

450 vidi G1

451 inveterata X corr. ς (in inveterata al.) desideraretur V2

452 aliquod G

453 ratione aut omnino consolatione ulla X illa ς (idem men- dum p. 353, 29 al.) omnino ratione aut Po.

454 promtu GR

455 aut R, sed u del. Rc

456 sic VBMς videantur ψ non quia G1R1, in mg. eodem signo addito quia recentia sunt, maiora videntur G2 quia recentia sunt Rvet (c ?) quia recentia sunt in textu habet K1 maiora videntur add. K2 (item P)

457 cognoverint X corr. R2Vc

458 sic VBMς videantur ψ non quia G1R1, in mg. eodem signo addito quia recentia sunt, maiora videntur G2 quia recentia sunt Rvet (c ?) quia recentia sunt in textu habet K1 maiora videntur add. K2 (item P)

459 Ergo... 18 repentina verba ipsa sana sunt (cf. Herm. XLI p. 324), sed non suo loco posita. a Cicerone ipso, ut argumentationem §§ 52–54 concluderent, in chiro- grapho postea adscripta, ab Attici librariis autem falso loco inserta esse videntur. (nam id efficiunt ... videantur, sed maiora videntur, quia recentia sunt, non quia repentina We. ut ea quae accidant, mala videantur ... non quia repentina, mala Se, Jb. d. ph. V. 24 p. 244

460 non his (G1 is) solum X in add, K2RcVc aut 1

461 aut ut X corr. B1

462 hic Socrates ... 4 Caecilianum om. H

463 cecil. X fr. inc. 266

464 cogitationem G1

465 tollerabilia GKRV tolerabiliora H

466 agitur igitur H

467 eorumquae qui p. R1V eorumquae p. G1K1H

468 nominati GKV1 (- add.c) H

469 Duplex igitur ratio est ... 346, 16 laudatur (sine 346, 5 cum ... 346, 7 posse) H

470 Eurip. Iph. Aul. 16

471 inglorious G (exp.2) inglorius V

472 ingloriosus K1R

473 liberorum Vc

474 eorumquoque K1

475 maiora ex minora Vc

476 tum morituros scivi et ei rei sustuli add. R2, moriturum scivi V3

477 cf. p. 332, 9 sqq.

478 extimescendas KR1 existimescendas RcG existimiscendas G1 e corr. V

479 ratio V ratione GKR (unde in hoc quae- dam2?)

480 illud continet X trp. B

481 aff. KR

482 anthiochum KR

483 reprehendere KVc

484 crysippum X Chr. fr. eth. 487

485 Eurip. Hypsip. fr. 757 (S. Eur. ed. Arn. p. 62

486 non om. X add. K2Vc

487 attingit ω (attigit K) vix recte, cf. Mue. in Seyfferti Laelio p. 143

488 multis Lb. multi

489 mors quae GK (morsquę) R1V (s in r.c)

490 genere X corr. V3

491 adferant V2

492 tum tam Sey. nam Küh.

493 ex commemoratione V (sed com in r.c) K2 ex quo memoratione K1R

494 ex quo nemo ratione G

495 cf. Sen. ad Marc. 12, 5

496 quohibet in cohibet corr. K1Rc cohibet GV1 prohibet V2

497 ὰγπHN fere X (λ ex A V)

498 Chrys. fr. eth. 485

499 omnibus modis... 12 appellat

500 appellat amputat KR1V (cf. H et praef.

501 ut aut V1

502 dixi cf. p. 329, 2sqq.

503 est... 15 mali

504 perferetur X (cf. Po. comm. ad 1, 29) perfertur Vc

505 aegritudo del. Dav.

506 rectū esse esse scr. Vc

507 perferre V (sed per in r.rec)

508 tum ... 23 perturbatio om. H

509 genere KR1H

510 pedores KH cf. p. 331, 1

511 sed ... 26 percussiones H

512 K 15

513 Accius fr. inc. 672

514 aescinnes X corr. Vc

515 de cor. 77

516 demostenem X (de- monstenem K)

517 quam excopiose X (ex del. V1 aut c) quam et copiose ς (et in r. B)

518 cf. Hier. epist. 60, 14 (qui Cic. consolationem sequitur

519 quodvis V1

520 Z 201

521 Aleis Be- roaldus alienis (unde Vc errat, tum errat maerens Vrec)

522 edens V2M evidens X

523 vitas X corr. Vc

524 cf. Hier. epist. 60, 14 (qui Cic. consolationem sequitur

525 haecubam X (hec ubam V)

526 quos V1 aut cR2 quo X

527 Enn. Med. sc. 257

528 Medeai Turn. Medeae

529 declaratur hoc sana cf. Mue. (off. 1, 61

530 dolore K1V1

531 intellectaque X corr. Vc

532 est om. K1

533 terentianus K2 mg. Vrec

534 terrentianus X

535 poenitens (pen. K)X eὰγTON TεlMωPOγMεNOC fere X

536 decrevitant. V (prius t Vc)

537 me ... 7 Chremes Vc in r. (s scr. V1)

538 Ter. 147. 8. 135

539 quid quod res H

540 T 226

541 cadentis (ίπτουσιν) Man. carentis

542 cui cum V

543 add. Dav. ex ς. aut aegritudinis aut curae del. alii (iam in V curaer sec. Str. ut vid.

544 vides ... 22 serviamus

545 GN. X

546 ab sapienti viro Bentl. ac sapientia vera (def. Linde Era- nos XII p. 175

547 nihil KH

548 si timor aliquoties ab aegritudine potest repellere ... 351, 6 est H

549 idque itaque K1

550 ferant X cf. praef.

551 obduruisseque iam Tr. obduruisse quam X (e ex am corr. V2)

552 sese V

553 Eur. Phrix. fr. 821 (Chrys. fr. eth. 482

554 navigassem X

555 subiactus GV1 (i del.2) sub- iectus KRP

556 obt. KRc

557 ipsam atque causam ω trp. Er.

558 fontem fon in r. Vc

559 neque nondum X corr. V3

560 non affingitur V (non af in r. Vc n ante g del. idem) nodfingitur R1

561 Arist. fr. 53

562 sed si V

563 Aristoteles . .. 352, 3 fore libere redd. Lact. inst. 3, 28, 20

564 tamen KR1

565 quaerebatur VK2 quaerebat GK1 (quer-) R

566 multa V2ς multi

567 quia n. G1

568 lungendum GV1 (prius n eras.) iungen- dum KR

569 sqq. cf. Hier. epist. 60, 5

570 fuitque maxumus G2 (quae G1) KV ( ss. m. 3ac fortasse R1 (Q post fuit in r. m. al.

571 efferrens GR1V

572 paullus RG1 e corr. V1 (l eras.) cf.p. 263, 17; 274, 19; 457, 7

573 lucius et marcus X

574 amisis G1R1V1

575 consolationem G -ne V

576 oileus V

577 morte V

578 audisset K

579 Soph.fr. 666

580 quisquamst edd.

581 convertit Sey. clade ut subita X corr. ς

582 ex p. G2

583 iidem Ern. (idem tamen Phil. 2, 91 al.) hi (= i cf. praef.) ω et Sey.

584 illis Urs. ex ς allis

585 aegritudo add. Vc

586 sed ... 16 arbitrantur H

587 seipsū G

588 ut ς at X (ad K)

589 ullum V

590 sed ... 354, 1 alias. nunc H

591 atribuere G1R1V1

592 ipse K

593 fortuna add. V2 om. X

594 stultitia X corr. V2

595 add. Dav.

596 ut ad G1

597 sunt solum G1

598 maxumum X me ss. B

599 exprimendum X (con- fessio adversariis exprimenda est cf. Verr. 4, 112 Liv. 21, 18, 5 Lucan. 6, 599 manibus exprime verum) experimentum (et antea maxumum) edd. (sed hoc uerbum Tullianum non est, illudque hanc—diuturna ratione conclusum, non ex experientia sumptum

600 aegritudinem V -ne GKR

601 tollit X sed ult. t eras. V

602 diē V

603 diurna X corr. B1ς

604 qui quod G1

605 diurna X corr. B1ς

606 mediocritas X -tates Vc Non.

607 at hae mihi afferentur med.... 24 consolatione Non. 29, 27

608 satis arbitror dictum esse ... 355, 1 praesentis H

609 ut ς et X

610 appellatur K

611 alicarnasi X

612 appellabatur X corr. V2

613 aut detr. V (ss.2)

614 consolantis R1 consulantis GK1V1

615 putent docere Lb. Cleanthes fr. 576

616 satis om. G1

617 inopinanti GRV1 (n exp.c) opinanti K

618 lac. stat. Po. ut Cyrenaici pro nihil mali (nihil a mali V1) Dav. cogitari potest: ut Cyr. atque hi quoque, si verum quaeris, efficere student ut non multum adesse videatur aut nihil mall. Chr. cf. § 52–59. 61 extr. Chrys. fr. eth. 486

619 detra in r. Vc

620 maerentis se X (mer. KR) qd add. V2 maerentis si vel maerentl si ς (sed sec. Chr. omnes qui maerent in illa opinione sunt; non recte p. 275, 19 confert Va. Op. 1, 70) qua Po.

621 abducunt... 21 putant... 356, 2 colligunt X 356, 2 colligant V2 abducant et putent Ern. (obloq. Küh. Sey. cf. tamen nat. deor. 2, 82 al.). inconcinnitatem modorum def. Gaffiot cf. ad p. 226, 23

622 omnia bis scripsit, prius erasit G omnia exp. et in mg. scr. fecimus. omne genus consolandi Vc

623 ratione ratione G1RV1 (alterum exp. G2V1 ratione rationem K1 (ratione del. K2) orationem Stephanus (ft. recte cf. λόγοι

624 v. 377

625 quiet ss. Vc

626 adgr. ss. Vc

627 manus X s exp. V

628 prius et om. G1

629 propriae G1KVH (sim. 358, 6

630 tertiam H

631 nil G

632 cleantes X (24 GK1) Cl. fr. 577

633 enim om. G1

634 erit... 21 detraxeris (sine 18 nam... 19 eget) H

635 suscipi... 24 Cleanthes om. K

636 Cleanthes del. Ba. sed cf. Va. Op. 2, 130. 409

637 Aisch. Socr. fr. 10 D. Aug. civ. 14, 8

638 illam ante dep. add. V2

639 acleanthe V (356, 23 cl. in r. V2) o cleanthe Str. p. 58

640 tum (cf. 356, 23 aliquando)] num edd. aegritudinem X corr. K1RcV1

641 quia GRV1 (a eras.

642 mali X corr. V2

643 ne nonne K (ss.2)

644 quamquam quidquam K1

645 dixi p. 345, 13

646 enim om. G1

647 crys. KR chris. G

648 opus ς onus X

649 se exp. V2

650 lenienda. nam quam X nam del. ς

651 nimirum ... 26 est H

652 a te ante K

653 qui add. V2

654 tum post rectum add. Vc

655 num Vx nunc X num quid We. sed cf. Mue.

656 viderimus V1

657 tractum GV1

658 dibilitate R1V1

659 calamitatis tatis Vc in r.

660 planae disputationis ω corr. Turn. delectationis summae. Tamen V (mae T atque ultima hasta litterae m antecedentis in r.2)

661 utimedici K (er. n)

662 aegritudinem sustulit tamen si X (sustullit G1V1 condoluit tamen si K1 medenturaegr. sustulit add.c) corr. Keil, Quaest. Tull. p. XVIII

663 alicunde Ern. aliunde

664 pupigit G1R1V1

665 exsilium GV1

666 quaeque (quaeque G) modo X corr. ς

667 si quid sicut K

668 ilia ita G1

669 tamen tantum Bentl. sed cf. p. 323, 11 quo Cic. hic respicit

670 contractiuncuculae quaedam (quadam G quandam V1) relinquentur ω Non. (relincuntur) corr. Bentl. cf. 9 hanc et Sen. ad Marc. 7, 1

671 hoc... 9 relinquentur Non. 92, 24

672 at quae Bentl. atque

673 ipso om. V

674 elidendae R2

675 cuicuimodi cuiusmodi V3

676 sed plura H

677 sollicitari add. G2

678 dolore V

679 St. fr. 3, 419

680 alio loco cf. IV, 16

681 hae V2

682 et 25 eligendae X (cf. Colum. 4, 5 Varro rust. 1, 47) eliciendae Vc

683 denique ratio una ... 360, 3 recipiamus H

684 verum quidem haec ω corr. We. actenus K1R1

Creative Commons License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 3.0 United States License.

An XML version of this text is available for download, with the additional restriction that you offer Perseus any modifications you make. Perseus provides credit for all accepted changes, storing new additions in a versioning system.

load Vocabulary Tool
hide Display Preferences
Greek Display:
Arabic Display:
View by Default:
Browse Bar: