M. Tullius Cicero, Philippics
Albert Clark, Albert Curtis Clark, Ed.

IN M. ANTONIVM ORATIO PHILIPPICA PRIMA

1. ante quam de re publica, patres conscripti, dicam ea quae dicenda hoc tempore arbitror, exponam vobis breviter consilium et profectionis et reversionis meae. ego cum sperarem aliquando ad vestrum consilium auctoritatemque rem publicam esse revocatam, manendum mihi statuebam quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria. nec vero usquam discedebam nec a re publica deiciebam oculos ex eo die quo in aedem telluris convocati sumus. in quo templo, quantum in me fuit, ieci fundamenta pacis Atheniensiumque renovavi¹ vetus exemplum; Graecum etiam verbum usurpavi quo tum in sedandis discordiis usa erat² civitas illa, atque omnem memoriam discordiarum oblivione sempiterna delendam censui. [2] praeclara tum oratio M. Antoni, egregia etiam voluntas; pax denique per eum et per liberos eius cum praestantissimis civibus confirmata est. atque his principiis reliqua consentiebant. ad deliberationes eas quas habebat domi de re publica principes civitatis adhibebat; ad hunc ordinem res optimas deferebat³; nihil tum nisi quod erat notum omnibus⁴ in C. Caesaris commentariis reperiebatur⁵; summa constantia⁶ ad ea quae quaesita erant respondebat⁷. [3] num qui exsules restituti? Vnum aiebat, praeterea neminem. num immunitates datae? 'nullae' respondebat. adsentiri etiam nos Ser. Sulpicio, clarissimo viro, voluit, ne qua tabula post Idus Martias ullius decreti Caesaris aut benefici figeretur. multa praetereo eaque praeclara⁸; ad singulare enim M. Antoni factum festinat oratio. dictaturam, quae iam vim⁹ regiae potestatis¹⁰ obsederat, funditus ex re publica sustulit; de qua¹¹ ne sententias quidem diximus. scriptum senatus consultum quod fieri vellet attulit, quo recitato auctoritatem eius summo studio secuti sumus eique amplissimis verbis per senatus consultum gratias egimus. 2. [4] lux quaedam videbatur oblata non modo regno, quod pertuleramus, sed etiam regni timore sublato, magnumque pignus ab eo rei publicae datum, se liberam civitatem esse velle, cum dictatoris nomen, quod saepe iustum fuisset, propter perpetuae dictaturae recentem memoriam funditus ex re publica sustulisset. [5] liberatus periculo caedis paucis post diebus senatus; uncus impactus est fugitivo illi qui in Mari nomen invaserat. atque haec omnia communiter cum conlega; alia porro propria Dolabellae quae, nisi conlega afuisset, credo eis futura fuisse communia. nam cum serperet in urbe¹² infinitum malum idque manaret in dies latius, idemque bustum in foro facerent qui illam insepultam sepulturam effecerant, et cotidie magis magisque perditi homines cum sui¹³ similibus servis tectis ac templis urbis minarentur¹⁴, talis animadversio fuit Dolabellae cum in audacis sceleratosque servos, tum in impuros et nefarios liberos, talisque eversio illius exsecratae columnae ut mihi mirum videatur tam valde reliquum tempus ab illo uno die dissensisse. [6] ecce enim Kalendis Iuniis, quibus ut adessemus edixerant¹⁵, mutata omnia: nihil per senatum, multa et magna per populum et absente populo et invito. consules designati negabant se audere in senatum venire; patriae liberatores urbe carebant ea cuius a cervicibus iugum servile deiecerant, quos tamen ipsi consules in contionibus¹⁶ et in omni sermone laudabant. veterani qui appellabantur¹⁷, quibus hic ordo diligentissime caverat¹⁸, non ad conservationem earum rerum quas habebant, sed ad spem novarum praedarum incitabantur. quae cum audire mallem quam videre haberemque ius legationis liberum, ea mente discessi ut adessem Kalendis Ianuariis, quod initium senatus cogendi fore videbatur. 3. [7] exposui, patres conscripti, profectionis consilium: nunc reversionis, quae plus admirationis habet, breviter exponam. cum Brundisium iterque illud quod tritum in Graeciam est non sine causa vitavissem, Kalendis Sextilibus veni Syracusas, quod ab ea urbe¹⁹ transmissio in Graeciam laudabatur: quae tamen urbs mihi coniunctissima plus una me nocte cupiens retinere non potuit. veritus sum ne meus repentinus ad meos necessarios adventus suspicionis aliquid adferret, si essem commoratus. cum autem me ex Sicilia ad Leucopetram, quod est promunturium agri Regini, venti detulissent, ab eo loco conscendi ut transmitterem; nec ita multum provectus reiectus austro²⁰ sum in eum ipsum locum unde conscenderam. [8] Cumque intempesta nox esset mansissemque in villa P. Valeri, comitis et familiaris mei, postridieque apud eundem ventum exspectans manerem, municipes Regini complures ad me venerunt, ex eis quidam Roma recentes: a quibus primum accipio M. Antoni²¹ contionem, quae mihi ita placuit ut ea lecta de reversione primum coeperim cogitare. nec ita multo post edictum Bruti adfertur et Cassi, quod quidem mihi, fortasse quod eos plus etiam rei publicae quam familiaritatis gratia diligo, plenum aequitatis videbatur. addebant praeterea—fit enim plerumque ut ei qui boni quid volunt adferre adfingant aliquid quo faciant id quod²² nuntiant laetius—rem conventuram: Kalendis²³ senatum frequentem²⁴ fore; Antonium, repudiatis malis suasoribus, remissis provinciis Galliis, ad auctoritatem senatus esse rediturum. 4. [9] tum vero tanta sum cupiditate incensus ad reditum ut mihi nulli neque remi neque venti satis facerent, non quo me ad tempus occursurum non putarem²⁵, sed ne tardius quam cuperem rei publicae gratularer. atque ego celeriter Veliam devectus Brutum vidi: quanto meo dolore non dico. turpe mihi ipsi videbatur in eam urbem me audere reverti ex qua Brutus cederet, et ibi velle tuto esse ubi ille non posset²⁶. neque vero illum similiter atque ipse eram commotum esse vidi. erectus enim maximi ac²⁷ pulcherrimi facti sui conscientia nihil de suo casu, multa de vestro querebatur. [10] exque²⁸ eo primum cognovi quae Kalendis Sextilibus in senatu fuisset L. Pisonis oratio: qui quamquam parum erat—id enim ipsum a Bruto audieram—a quibus debuerat adiutus, tamen et Bruti testimonio—quo quid potest esse gravius?—et omnium praedicatione quos postea vidi magnam mihi videbatur gloriam consecutus. hunc igitur ut sequerer properavi quem²⁹ praesentes non sunt secuti, non ut proficerem aliquid—nec enim³⁰ sperabam id nec praestare poteram—sed ut, si quid mihi humanitus accidisset—multa autem impendere videntur³¹ praeter naturam etiam³² praeterque fatum—huius tamen diei vocem testem rei publicae relinquerem meae perpetuae erga se voluntatis. [11]

quoniam utriusque consili causam, patres conscripti, probatam vobis esse confido³³, prius quam de re publica dicere³⁴ incipio, pauca querar de hesterna M. Antoni³⁵ iniuria: cui sum amicus, idque me non nullo eius officio debere esse prae me semper tuli. 5. quid tandem erat causae cur die hesterno in senatum³⁶ tam acerbe cogerer? solusne aberam, an non saepe minus frequentes fuistis, an ea res agebatur ut etiam aegrotos deferri³⁷ oporteret? Hannibal, credo, erat ad portas aut de Pyrrhi pace agebatur, ad quam causam etiam Appium illum et caecum et senem delatum esse memoriae proditum est. [12] de supplicationibus referebatur, quo in genere senatores deesse non solent. coguntur enim non pignoribus, sed eorum de quorum³⁸ honore agitur gratia; quod idem fit, cum de triumpho refertur. ita sine cura consules sunt ut paene liberum sit senatori non adesse. qui cum mihi mos notus esset cumque e via languerem et mihimet displicerem, misi pro amicitia qui hoc ei diceret³⁹. at ille vobis audientibus cum fabris se⁴⁰ domum meam venturum esse dixit. nimis iracunde hoc quidem et valde intemperanter. cuius enim malefici tanta⁴¹ ista poena est ut dicere in hoc ordine auderet se publicis operis disturbaturum publice ex senatus sententia aedificatam domum? quis autem umquam tanto damno senatorem coegit? aut quid est ultra pignus aut multam? quod si scisset quam sententiam dicturus essem, remisisset aliquid profecto de severitate cogendi. 6. [13] an me censetis, patres conscripti, quod vos inviti secuti estis, decreturum fuisse, ut parentalia cum supplicationibus miscerentur, ut inexpiabiles religiones in rem publicam inducerentur, ut decernerentur supplicationes mortuo⁴²? nihil dico cui⁴³. fuerit ille L. Brutus⁴⁴ qui et ipse dominatu regio rem publicam liberavit et ad similem virtutem et simile factum stirpem iam prope in⁴⁵ quingentesimum annum propagavit: adduci tamen non possem ut quemquam mortuum coniungerem cum deorum⁴⁶ immortalium religione; ut, cuius sepulcrum usquam⁴⁷ exstet ubi parentetur, ei publice supplicetur. ego vero eam sententiam dixissem⁴⁸ ut me adversus populum Romanum, si qui⁴⁹ accidisset gravior rei publicae casus, si bellum, si morbus, si fames, facile possem defendere; quae partim iam sunt, partim timeo ne impendeant. sed hoc ignoscant di immortales velim et populo Romano qui id non probat, et huic ordini qui decrevit invitus. [14] quid? de reliquis rei publicae malis licetne dicere? mihi vero⁵⁰ licet et semper licebit dignitatem tueri, mortem contemnere. potestas modo veniendi in hunc locum sit: dicendi periculum non recuso. atque utinam, patres conscripti, Kalendis Sextilibus adesse potuissem! non quo profici potuerit aliquid, sed ne unus modo consularis, quod tum accidit⁵¹, dignus illo honore, dignus re publica inveniretur. qua quidem ex re magnum accipio dolorem, homines amplissimis populi Romani beneficiis usos L. Pisonem ducem optimae sententiae non secutos. idcircone nos populus Romanus consules fecit ut in altissimo⁵² gradu dignitatis locati rem publicam pro nihilo haberemus? non modo voce nemo L. Pisoni⁵³ consulari⁵⁴ sed ne voltu quidem adsensus est. [15] quae, malum, est ista voluntaria servitus? fuerit quaedam necessaria; neque ego hoc ab omnibus eis desidero qui sententiam consulari loco dicunt. Alia causa est eorum quorum silentio ignosco; alia eorum, quorum vocem requiro. quos quidem doleo in suspicionem populo Romano venire non metu⁵⁵, quod ipsum esset turpe, sed alium alia de causa deesse dignitati suae. 7. qua re primum maximas gratias et ago et habeo⁵⁶ Pisoni⁵⁷, qui non quid efficere posset in re publica cogitavit, sed quid⁵⁸ facere ipse deberet. deinde a vobis, patres conscripti, peto ut, etiam si sequi minus audebitis orationem atque auctoritatem meam, benigne me tamen, ut fecistis adhuc⁵⁹, audiatis. [16]

primum igitur acta Caesaris servanda censeo, non quo probem—quis enim⁶⁰ id quidem potest?—sed quia rationem habendam maxime arbitror pacis atque oti. vellem adesset M. Antonius⁶¹, modo sine advocatis—sed, ut opinor, licet ei minus valere, quod mihi heri per illum non licuit⁶²—doceret me vel potius vos, patres conscripti, quem ad modum ipse Caesaris acta defenderet. an in commentariolis et chirographis et libellis se uno auctore prolatis, ne⁶³ prolatis quidem sed tantum modo dictis, acta Caesaris firma erunt: quae ille in aes incidit, in quo populi iussa perpetuasque leges esse voluit, pro nihilo habebuntur? [17] equidem existimo nihil tam esse in actis Caesaris quam leges Caesaris. an, si cui quid ille promisit, id erit fixum quod idem facere non⁶⁴ potuit? ut multis multa promissa non fecit: quae tamen multo plura illo mortuo reperta sunt quam a vivo beneficia per omnis annos tributa et data. sed ea non muto, non moveo: summo studio illius praeclara⁶⁵ acta defendo. pecunia utinam ad Opis⁶⁶ maneret! cruenta illa quidem, sed his temporibus, quoniam eis quorum est non redditur, necessaria. quamquam ea quoque sit effusa, si ita in actis fuit. [18] ecquid est quod tam proprie dici possit actum eius qui togatus in re publica cum potestate imperioque versatus sit quam lex? quaere acta Gracchi: leges Semproniae proferentur; quaere Sullae: Corneliae⁶⁷. quid? Pompei⁶⁸ tertius consulatus in quibus actis constitit? nempe⁶⁹ in legibus. de Caesare⁷⁰ ipso si quaereres quidnam egisset in urbe et in toga⁷¹, leges multas responderet se et praeclaras tulisse, chirographa vero aut mutaret aut non daret aut, si dedisset, non istas res in actis suis duceret. sed haec ipsa⁷² concedo; quibusdam etiam in rebus⁷³ coniveo; in maximis vero rebus, id est in legibus⁷⁴, acta Caesaris dissolvi ferendum non puto. 8. [19] quae lex melior, utilior, optima etiam re publica saepius flagitata quam ne praetoriae provinciae plus quam annum neve⁷⁵ plus quam biennium consulares obtinerentur? hac lege sublata videnturne vobis posse⁷⁶ Caesaris acta servari? quid? lege⁷⁷ quae promulgata est de tertia decuria⁷⁸ nonne omnes iudiciariae leges Caesaris dissolvuntur? et vos acta Caesaris defenditis qui leges eius evertitis⁷⁹? Nisi forte, si quid memoriae causa rettulit⁸⁰ in libellum, id numerabitur in actis et, quamvis iniquum et inutile sit, defendetur: quod ad populum centuriatis comitiis tulit, id in actis Caesaris non habebitur. [20] at quae est⁸¹ ista tertia decuria? 'centurionum' inquit. quid? isti ordini iudicatus lege Iulia, etiam ante Pompeia⁸², Aurelia non patebat? 'census praefiniebatur,' inquit. non centurioni quidem solum sed equiti etiam Romano; itaque viri fortissimi atque honestissimi⁸³ qui ordines duxerunt res et iudicant et iudicaverunt. 'non quaero' inquit 'istos: quicumque ordinem duxit, iudicet.' at si ferretis quicumque equo meruisset, quod est lautius⁸⁴, nemini probaretis; in iudice enim spectari et fortuna debet et dignitas. 'non quaero' inquit 'ista: addo etiam iudices manipularis ex legione alaudarum. aliter enim nostri negant posse se salvos esse.' O contumeliosum honorem eis quos ad iudicandum nec opinantis vocatis! hic enim est legis index ut⁸⁵ ei res⁸⁶ in tertia decuria iudicent qui libere iudicare non audeant. in quo quantus error est, di immortales! eorum qui istam legem excogitaverunt! Vt enim quisque sordidissimus videbitur, ita libentissime severitate iudicandi sordis suas eluet laborabitque ut honestis decuriis potius dignus videatur quam in turpem iure coniectus. 9. [21] altera promulgata lex est ut et⁸⁷ de vi et maiestatis damnati ad populum provocent, si velint. haec⁸⁸ utrum tandem lex est an legum omnium dissolutio? quis est enim hodie cuius intersit istam legem manere⁸⁹? nemo reus est legibus illis, nemo quem futurum putemus. armis enim gesta numquam profecto in iudicium vocabuntur. 'at res popularis⁹⁰.' Vtinam quidem aliquid velletis esse⁹¹ populare! omnes enim iam cives de rei publicae salute una et mente et voce consentiunt. quae est igitur ista cupiditas legis eius ferendae quae turpitudinem summam habeat, gratiam nullam? quid enim turpius quam qui maiestatem populi Romani minuerit per vim, eum damnatum iudicio ad eam ipsam vim reverti propter quam sit iure damnatus? [22] sed quid plura de lege disputo? quasi vero id agatur ut quisquam provocet: id agitur, id fertur ne quis omnino umquam istis legibus reus fiat. quis enim aut accusator tam amens reperietur qui reo condemnato obici se⁹² multitudini conductae velit, aut iudex qui reum damnare audeat, ut ipse ad operas mercennarias statim protrahatur? non igitur provocatio ista lege datur, sed duae maxime salutares leges quaestionesque tolluntur. quid est aliud hortari⁹³ adulescentis ut turbulenti, ut seditiosi, ut perniciosi cives velint esse? quam autem ad pestem⁹⁴ furor tribunicius impelli non poterit his duabus quaestionibus de vi et maiestate⁹⁵ sublatis? [23] quid, quod obrogatur legibus Caesaris, quae iubent ei qui de vi itemque ei qui⁹⁶ maiestatis damnatus sit aqua et igni interdici? quibus cum provocatio datur, nonne acta Caesaris rescinduntur? quae quidem ego, patres conscripti, qui illa numquam probavi, tamen⁹⁷ ita conservanda concordiae causa arbitratus sum ut non modo, quas vivus leges Caesar⁹⁸ tulisset, infirmandas hoc tempore non putarem, sed ne illas quidem quas post mortem Caesaris prolatas esse et fixas videtis. 10. [24] de exsilio reducti a mortuo⁹⁹; civitas data non solum singulis sed nationibus et provinciis universis a mortuo; immunitatibus infinitis sublata vectigalia a mortuo. ergo haec uno, verum¹⁰⁰ optimo auctore domo prolata defendimus: eas leges quas ipse nobis¹⁰¹ inspectantibus recitavit, pronuntiavit, tulit, quibus latis gloriabatur eisque legibus rem publicam contineri¹⁰² putabat, de provinciis, de iudiciis, eas, inquam, Caesaris leges nos qui defendimus acta Caesaris evertendas¹⁰³ putamus¹⁰⁴? [25] ac de his tamen legibus quae promulgatae sunt saltem queri possumus: de eis quae iam latae dicuntur ne illud¹⁰⁵ quidem licuit. illae enim sine ulla promulgatione latae sunt ante quam scriptae. quaero autem quid sit cur aut ego aut quisquam vestrum, patres conscripti, bonis tribunis plebi¹⁰⁶ leges malas metuat. paratos habemus qui intercedant; paratos qui rem publicam religione defendant: vacui metu esse debemus. 'quas tu mihi' inquit 'intercessiones, quas religiones?' eas scilicet quibus rei publicae salus continetur. 'neglegimus ista et nimis antiqua ac stulta ducimus: forum saepietur; omnes claudentur aditus; armati in praesidiis multis locis conlocabuntur.' quid tum? [26] quod ita erit gestum, id lex erit? et in aes incidi iubebitis, credo, illa legitima: “consules populum iure rogaverunt”—hocine a¹⁰⁷ maioribus accepimus ius rogandi?—“populusque iure scivit.” qui populus? isne qui exclusus est? quo iure? an eo quod vi et armis omne sublatum est? atque haec¹⁰⁸ dico de futuris, quod est amicorum ante dicere ea quae vitari possint: quae si facta non erunt, refelletur oratio mea. loquor de legibus promulgatis, de quibus est integrum vobis, demonstro vitia: tollite! denuntio vim: arma removete¹⁰⁹! 11. [27]

irasci quidem vos mihi, Dolabella, pro re publica dicenti non oportebit¹¹⁰. quamquam te quidem id facturum non arbitror—novi¹¹¹ facilitatem tuam—conlegam tuum aiunt in hac sua fortuna quae bona ipsi videtur—mihi, ne gravius quippiam dicam, avorum et avunculi sui consulatum si imitaretur, fortunatior videretur—sed eum iracundum audio esse¹¹² factum. video autem quam sit odiosum habere eundem¹¹³ iratum et armatum, cum tanta praesertim gladiorum sit impunitas: sed proponam ius, ut opinor, aequum, quod M. Antonium non arbitror repudiaturum. ego, si quid in vitam eius aut in mores cum contumelia dixero, quo minus mihi inimicissimus sit non recusabo; sin¹¹⁴ consuetudinem meam quam in re publica semper habui¹¹⁵ tenuero, id est si libere quae sentiam de re publica dixero, primum deprecor ne irascatur; deinde, si hoc non impetro, peto ut sic irascatur ut civi. armis utatur, si ita necesse est, ut dicit, sui defendendi causa: eis qui pro re publica quae ipsis visa erunt dixerint ista arma ne noceant. quid hac postulatione dici potest aequius? [28] quod si, ut mihi a quibusdam eius familiaribus dictum est, omnis eum quae habetur contra voluntatem eius oratio graviter offendit, etiam si nulla inest contumelia, feremus amici naturam. sed idem illi ita mecum loquuntur¹¹⁶: 'non idem tibi adversario Caesaris licebit quod Pisoni socero,' et simul admonent quiddam quod cavebimus: 'nec erit iustior in senatum non veniendi morbi causa quam mortis.' 12. [29] sed per deos immortalis!—te enim intuens, Dolabella, qui es mihi carissimus¹¹⁷, non possum de utriusque vestrum errore¹¹⁸ reticere. credo enim vos nobilis homines magna quaedam spectantis non pecuniam, ut quidam nimis creduli suspicantur, quae semper ab amplissimo quoque clarissimoque contempta est, non opes violentas et populo Romano minime ferendam potentiam, sed caritatem civium et gloriam concupivisse. est autem¹¹⁹ gloria laus¹²⁰ recte factorum magnorumque in rem publicam fama¹²¹ meritorum, quae cum optimi cuiusque, tum etiam multitudinis testimonio comprobatur. dicerem, [30] Dolabella, qui recte factorum fructus esset, nisi te praeter ceteros¹²² paulisper esse expertum viderem. quem potes recordari in vita inluxisse tibi diem laetiorem quam cum expiato foro, dissipato concursu impiorum, principibus sceleris poena adfectis, urbe incendio et caedis metu liberata¹²³ te domum recepisti? cuius ordinis, cuius generis, cuius denique fortunae studia tum laudi et gratulationi tuae se non obtulerunt¹²⁴? quin mihi etiam, quo auctore te in his rebus uti arbitrabantur, et gratias boni viri agebant et tuo nomine gratulabantur. recordare, quaeso, Dolabella, consensum illum theatri, cum omnes earum rerum obliti propter quas fuerant tibi offensi significarent¹²⁵ se¹²⁶ beneficio novo memoriam veteris doloris abiecisse. [31] hanc tu, P. Dolabella,— magno loquor cum dolore—hanc tu, inquam, potuisti aequo animo tantam dignitatem deponere? 13. tu¹²⁷ autem, M. Antoni, —absentem enim¹²⁸ appello—unum illum diem quo in aede telluris senatus fuit non omnibus his mensibus quibus te quidam multum a me dissentientes beatum putant anteponis? quae fuit oratio¹²⁹ de concordia! quanto metu senatus¹³⁰, quanta sollicitudine civitas tum a te liberata est cum conlegam tuum¹³¹, depositis inimicitiis, oblitus auspiciorum a te ipso augure populi Romani nuntiatorum¹³², illo primum¹³³ die conlegam tibi esse voluisti; cum¹³⁴ tuus parvus filius in Capitolium a te missus pacis obses fuit! [32] quo senatus die laetior, quo populus Romanus¹³⁵? qui quidem nulla in contione umquam frequentior fuit. tum denique liberati per viros fortissimos videbamur, quia, ut illi voluerant, libertatem pax consequebatur. proximo¹³⁶, altero¹³⁷, tertio, denique reliquis consecutis diebus non intermittebas quasi donum aliquod cotidie adferre rei publicae; maximum autem illud quod dictaturae nomen sustulisti. haec inusta est a te, a te, inquam, mortuo Caesari nota ad ignominiam sempiternam. Vt enim propter unius M. Manli scelus decreto gentis Manliae neminem patricium Manlium Marcum¹³⁸ vocari licet, sic tu propter unius dictatoris odium nomen dictatoris funditus sustulisti. num te, [33] cum haec¹³⁹ pro salute rei publicae tanta gessisses, fortunae tuae, num amplitudinis, num claritatis, num gloriae¹⁴⁰ paenitebat? Vnde igitur subito tanta ista mutatio? non possum adduci ut suspicer te pecunia captum. licet quod cuique libet loquatur, credere non est necesse. nihil enim umquam in te sordidum, nihil humile cognovi. quamquam¹⁴¹ solent domestici depravare non numquam; sed novi firmitatem tuam. atque utinam ut culpam, sic etiam suspicionem vitare potuisses! 14. illud magis vereor ne ignorans verum iter gloriae gloriosum putes plus te unum posse quam omnis et metui a civibus tuis quam diligi malis¹⁴². quod si ita putas, totam ignoras viam gloriae. Carum esse civem, bene de re publica mereri, laudari, coli, diligi gloriosum est; metui vero et in odio esse invidiosum, detestabile, imbecillum, caducum. [34] quod videmus etiam in fabula illi ipsi¹⁴³ qui 'oderint, dum metuant' dixerit¹⁴⁴ perniciosum fuisse. Vtinam, M. Antoni¹⁴⁵, avum tuum meminisses! de quo tamen audisti multa ex me¹⁴⁶ eaque¹⁴⁷ saepissime. Putasne illum immortalitatem mereri voluisse, ut propter armorum habendorum licentiam metueretur? illa erat vita, illa secunda fortuna, libertate esse parem ceteris¹⁴⁸, principem dignitate. itaque, ut omittam res avi tui prosperas, acerbissimum eius supremum diem malim¹⁴⁹ quam L. Cinnae dominatum, a quo ille crudelissime est interfectus. [35] sed quid oratione te flectam? si enim exitus C. Caesaris efficere non potest ut malis carus esse quam metui, nihil cuiusquam proficiet nec valebit oratio. quem qui beatum fuisse¹⁵⁰ putant, miseri ipsi sunt. beatus est nemo qui ea lege vivit ut non modo impune sed etiam cum summa interfectoris gloria interfici possit. qua re flecte te, quaeso, et maiores tuos respice atque ita guberna rem publicam ut natum esse te¹⁵¹ cives tui gaudeant: sine quo nec beatus nec carus¹⁵² nec iucundus quisquam esse¹⁵³ omnino potest¹⁵⁴. 15. [36] populi quidem Romani iudicia multa ambo habetis, quibus vos non¹⁵⁵ satis moveri permoleste fero. quid enim gladiatoribus¹⁵⁶ clamores innumerabilium civium? quid populi versus? quid Pompei statuae plausus infiniti? quid duobus¹⁵⁷ tribunis plebis qui vobis adversantur? parumne haec significant incredibiliter consentientem populi Romani universi voluntatem? quid? Apollinarium ludorum plausus vel testimonia potius et iudicia populi Romani parum magna¹⁵⁸ vobis videbantur? O beatos illos qui, cum adesse ipsis propter vim armorum non licebat, aderant tamen et in medullis populi Romani ac visceribus haerebant! Nisi forte Accio tum plaudi et sexagesimo post anno palmam dari, non Bruto putabatis¹⁵⁹, qui ludis suis ita caruit ut in illo apparatissimo spectaculo studium¹⁶⁰ populus Romanus tribueret¹⁶¹ absenti¹⁶², desiderium liberatoris sui perpetuo plausu et clamore leniret. [37] equidem is sum qui istos plausus, cum popularibus¹⁶³ civibus tribuerentur, semper contempserim; idemque cum a summis, mediis, infimis, cum denique ab universis hoc idem fit, cumque ei qui ante sequi populi consensum solebant fugiunt, non plausum illum, sed iudicium puto. sin haec leviora vobis videntur quae sunt gravissima, num etiam hoc contemnitis quod sensistis tam caram populo Romano vitam A. Hirti¹⁶⁴ fuisse? satis erat enim probatum illum esse populo Romano, ut est¹⁶⁵; iucundum amicis, in quo vincit omnis; carum suis, quibus est ipse¹⁶⁶ carissimus: tantam tamen sollicitudinem bonorum, tantum timorem omnium¹⁶⁷ in quo meminimus? certe in nullo. [38] quid igitur? hoc vos, per deos immortalis! quale sit non interpretamini? quid? eos de vestra vita cogitare non¹⁶⁸ censetis quibus eorum quos sperant rei publicae consulturos vita tam cara sit?

cepi fructum, patres conscripti, reversionis meae, quoniam et ea dixi, ut quicumque casus consecutus esset, exstaret constantiae meae testimonium, et sum a vobis benigne ac diligenter auditus. quae potestas si mihi saepius sine meo vestroque periculo fiet, utar: si minus, quantum potero, non¹⁶⁹ tam mihi me quam rei publicae reservabo. mihi fere¹⁷⁰ satis est quod vixi vel ad aetatem vel ad gloriam: huc si quid accesserit, non tam mihi quam vobis reique publicae accesserit.